اعتماد سیاسی، اخلاق و نقش آن در حرکت ملی آزربایجان / آلب ارسلان صرافی

مقدمه

آثار و پيامدهای رفتارهای آدمی به شكل موثري جامعه را تحت تاثير قرار مي‌دهد. در این میان اثرات سوء رفتارهای منفی بسیار بیشتر از اثرات مثبت رفتارهای سالم است. در صورت بروز چنین رفتارهایی از سوی فعالین جنبشهای اجتماعی، مخاطبان این جنبشها از آنها دور شده و حتی به جریانهای سیاسی رقیب جذب خواهند شد. این درحالی است که یکی از معضلات حرکت ملی آزربایجان وجود رفتارهای غیر اخلاقی در این جنبش اجتماعی است. این رفتارها در عملکرد حرکت ملی آزربایجان تاثیر گذار بوده و روابط بین شخصی و روحیه همکاری فعالین را تحت الشعاع قرار می‌دهد. رفتارهایی از این دست سرمایه انسانی و اعتبار حرکت ملی را تهدید می کند و با گریزان کردن مخاطبان خود مطالبات ملت آزربایجان را به تأخیر می­اندازد. با توجه به اهمیت این موضوع در این مقاله نویسنده می­ کوشد به نقش اعتماد سیاسی در جذب مخاطبان و معرفی کدهای عمومی اخلاق بپردازد که در ایجاد اعتماد سیاسی می­تواند راهگشا باشد.

اعتماد سیاسی

اعتماد اجتماعی به عنوان بخشی از سرمایه‌ی اجتماعی منابعی را در اختیار کنشگران قرار می‌دهد تا به برقراری روابط اجتماعی بپردازند. کارکرد این اعتماد تسهیل و دوام روابط بین اعضا و گروه‌هایی است که می‌توانند دیدگاه‌های متفاوتی داشته‌ باشند. نظریه‌پردازان معمولاً مفهوم اعتماد را در سه حوزه‌ی روانشناسی، روانشناسی اجتماعی و جامعه‌شناسی مورد بررسی قرار می‌دهند. در حوزه‌ی روانشناسی اعتماد به ‌عنوان بخشی از شخصیت فرد که در دوران کودکی شکل گرفته و دارای شعاع خاصی است، نگریسته‌ می‌شود. در مباحث روانشناسی اجتماعی نیز اعتماد در روابط بین فرد و جامعه و غالبا در شکل افراد نسبت به‌ یکدیگر به‌ صورت ارتباطات چهره‌به‌چهره بررسی می‌شود. جامعه‌شناسان رهیافت دیگری را معرفی می‌کنند که در آن، اعتماد عام و یا تعمیم یافته‌ی حوزه‌ای از افراد را در بر می‌گیرد که با هم تعامل دارند یا بالقوه می‌توانند تعامل داشته ‌باشند. در این دیدگاه اعتماد به ‌عنوان ویژگی روابط اجتماعی مطرح است. از این منظر اعتماد خود به دو دسته‌ی اعتماد افقی که اعتماد بین برابرها است و اعتماد عمودی که اعتماد بین نابرابرها مثل اعتماد بین افراد و نهادهای سیاسی است، تقسیم می‌شود.

از تعاریف فوق پیداست که اعتماد سیاسی یکی از جنبه‌های اعتماد اجتماعی است. اعتماد سیاسی در رابطه با ارتباط میان افراد و سیستم‌ها و اعتماد یا سوء ظن نسبت به آن سیستم‌ها یعنی نهادهای حکومتی و کنشگران سیاسی است. اعتماد سیاسی یکی از پایه‌های اصلی مشروعیت سیاسی است و حکومت‌ها امروزه در چالش و رقابت قوی در کسب اعتماد سیاسی مردم به نفع خود و در رویارویی با فعالین سیاسی هستند. موضوع کسب اعتماد سیاسی امروزه به یک موضوع رقابتی بین گروه‌های سیاسی تبدیل شده و در صورت فقدان آن برای یک گروه سیاسی، عرصه‌ی رقابت سیاسی برای آن گروه پایان خواهد یافت.

«پارسونز» عامل ایجاد اتحاد و انسجام اجتماعی (که انسجام سیاسی نیز بخشی از آن است) را اعتماد می‌داند. از این رو اندیشمندان و کنشگران سعی در یافتن راهکارهایی جهت افزایش اعتماد بوده و یا به بررسی دلایل عدم اعتماد پرداخته‌اند. «هابرماس» راه رهایی را در تقویت حوزه‌ی عمومی و گفتگوی آزاد و خردمندانه و به‌دور از هر نوع سلطه می‌داند که در آن مردم بتوانند با پذیرش شرایط آرمانی گفتگو، یعنی پذیرش تفاوت‌ها، احترام متقابل، پیروی از روش‌های منطقی و استدلال و اقناع بر سر ارزش‌ها و اهداف جمعی عام و راه‌های نیل به ‌آنها به ‌توافق برسند و با کنش‌های ارتباطی دور از تحریف، در جهت توسعه و تکامل حیات اجتماعی خویش گام بردارند.

«بوردیو» میزان سرمایه‌های در دسترس افراد را یک عامل مهم در تعیین میزان اعتماد به شرایط موجود و حکومت می‌داند. از این منظر افراد طبقات بالا و تا حدودی متوسط با داشتن انواع سرمایه‌ها (اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و نمادی) جزئی از بدنه ی حکومت را تشکیل می دهند و نه تنها اعتماد سیاسی بیشتری را نسبت به افراد طبقات پایین به حکومت دارند، بلکه وسیله‌ی بازتولید نظام سیاسی موجود در میان طبقات دیگر هستند. بدین ترتیب رابطه ی این افراد با نظام ها یا جریان های سیاسی، رابطه متقابل و تقویت کننده است. این افراد در صورت وجود در هر جریان سیاسی، منبعی برای کسب اعتماد سایرین به شمار می روند، زیرا با توجه به پرورش فرهنگی خاص و بستر غنی ارتباطات اجتماعی، که از آن بهره می برند، می توانند به سرعت در میان سایر طبقات نفوذ کنند.

اما طبقات پایین با توجه به اینکه همیشه در تکاپوی کسب احتیاج های اولیه خود هستند و پایین بودن امکانات زندگی خود را نظام سیاسی موجود می پندارد، اعتماد کمتری به حاکمیت دارند. در حالیکه همین افراد در کسب اعتماد سیاسی سایر طبقات، با توجه به نا کافی بودن سرمایه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و نمادی دارای ضعف های اساسی هستند.

بنابراین، فعالین سیاسی در کسب اعتماد افراد طبقات پایین نسبت به حاکمیت مزیت رقابتی دارند، اما کمبود سرمایه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و نمادی در این طبقه خود می‌تواند منجر به‌ خود درگیری، رقابت ناسالم درون مجموعه و در نهایت کاهش اعتماد سیاسی کنشگران به‌ یگدیگر و مخاطبین به ‌کنشگران گردد که منجر به عدم توانمندی آن گروه سیاسی در جذب مخاطبین با سرمایه‌های بالا می‌گردد.

همانگونه که اعتماد سیاسی افراد به حاکمیت درصورت انحصاری بودن رسانه‌های جمعی در اختیار حکومت مرکزی و محدودیت فضای باز اندیشی، انتقاد و مشارکت کاهش می‌یابد. – در حالیکه همان جامعه توانایی دسترسی به‌ رسانه‌های خارجی را دارند. فقدان اندیشه و منطق و عدم پایبندی کنشگران سیاسی به ‌اصول اخلاقی نیز می‌تواند عامل ایجاد بی‌اعتمادی نسبت به این کنشگران گردد.

از اینرو با توجه به اینکه در جامعه‌ی ایران رقبای فعالین سیاسی آزربایجان تنها حاکمیت مرکزی نبوده و گروه‌های دیگری در قالب اپوزیسیون دولت، از فقدان عوامل فوق الذکر استفاده کرده و سعی در جذب اعتماد سیاسی آزربایجانی‌ها دارند، بی‌توجهی و عدم پایبندی فعالین حرکت ملی می‌تواند به نفع گروههای سیاسی اپوزیسیون دولت تمام شود که در بسیاری از موارد همگام با حاکمیت، مخالف حرکت ملی آزربایجان نیز به‌شمار می‌آیند. به ‌همین جهت نویسنده در ادامه به بررسی اخلاق و نحوه‌ی ایجاد و توسعه‌ی آن در یک مجموعه می‌پردازد. ایجاد یک بستر اخلاقی مناسب در حرکت ملی، اطمینان خاطر افراد و گروه‌ها را ایجاد و منجر به یک مشارکت قوی بین فعالین آزربایجانی خواهدشد. 

تعریف اخلاق

«آلبرت شوایتزر» اخلاق را اینگونه تعریف می‌کند: «توجه ما به رفتار خوب. ما نه تنها به خودمان بلکه به انسانهای دیگر نیز تعهد داریم.»

این جمله همچون یک قانون طلائی پذیرفته ‌شده‌است: «با دیگران چنان رفتار کن که دوست داری با تو رفتار کنند.» اخلاق شامل ظرفیت‌هایی برای انعکاس ارزش‌ها در فرآیند‌های تصمیم‌گیری است که تعیین می‌کند چگونه این ارزش‌ها بر گروه‌های ذینفع تاثیر می‌گذارد و این که چگونه افراد می‌توانند آنها را در فعالیت‌های روزانه به‌کار برند. انسان­‌های با اخلاق در محدوده‌ای تاکید بر موفقیت می‌کنند که به وسیله‌ی عدالت و انصاف مشخص شده‌است.

فایده‌ی اخلاق

چرا اخلاقیات بخش مهمی از اقدامات فعالین است؟

به گفته‌ی «اکرز»:  «اخلاق و رقابت جدایی‌ناپذیرند. ما تحت عنوان جامعه رقابت می‌کنیم، هیچ جامعه‌ای با افرادی که از پشت به یکدیگر خنجر می‌زنند، با افرادی که سعی دارند از طریق دیگران باقی بمانند و …  در بلندمدت در رقابت موفق نخواهد بود.»

به‌زعم من به ‌کارگیری اخلاق در مبارزات سیاسی در چند حوزه‌ی مهم به سود حرکت ملی آزربایجان است که مهمترین آن عبارتند از:

• توسعه‌ی اعتماد سیاسی بین فعالین حرکت ملی آزربایجان؛
• توسعه‌ی اعتماد سیاسی بین فعالین سیاسی آزربایجان و مردم؛
• ایجاد فضای منطقی نقد و بررسی جهت تعمیق و بهبود روش‌های فعالیت گروه‌ها و افراد؛
• ارتقا ظرفیت حرکت ملی در جذب آزربایجانی‌ها با افکار متفاوت و …

وقتی فعالین نسبت به ‌یکدیگر با اخلاق عمل کنند، افراد به‌طور مثبت تاثیر خواهند پذیرفت. اقدامات اخلاقی فعالین می‌تواند سلامت حرکت ملی را افزایش داده و تصویر مثبتی به‌ مردم ارائه ‌دهد. یک تصویر عمومی مثبت می‌تواند مخاطبانی را که این تصویر را مطلوب می‌بینند، به حرکت ملی جذب کند.

کدهای اخلاقی و  ایجاد فضای اخلاقی

 کد‌های اخلاقی بیانیه‌ای رسمی است که به‌ عنوان راهنمای اخلاقی تعیین می‌کنند که افراد چگونه باید در تصمیماتشان عمل کنند. ایجاد، نشر و بهبود مستمر کد‌های اخلاقی در سایت‌ها و در بین فعالین حرکت ملی آزربایجان یکی از گام‌های معمولی است که فعالین می‌توانند از آن به منظور ایجاد فضای اخلاقی به‌ کار ببرند.

راه دیگر برای ارتقای اخلاقیات در حرکت ملی آموزش‌های مناسب به اعضاء است. این برنامه‌ها سعی ندارند اعضای حرکت ملی آزربایجان را آموزش دهند که چه چیزی اخلاقی یا وجدانی است، اما به‌ آنها معیارهایی می‌دهند که کمک می‌کند تعیین کنند که یک عمل مشخص چگونه می‌تواند اخلاقی باشد. فعالین می‌توانند اطمینان حاصل کنند که هراقدام بالقوه‌ای به ‌طور عموم اخلاقی است اگر مشمول یک یا چند مورد از استانداردهای زیر باشد:

1- قانون طلایی: چنان رفتار کن که دوست داری دیگران با تو رفتار کنند.

2- اصل فایده‌گری: چنان رفتار کن که بیشترین نتایج را برای بیشترین انسانها داشته ‌باشد.

3- طبقه‌بندی حاکم کانت: چنان رفتار کن که بتوانی بخواهی دستور ناشی از عمل تو به صورت قانون کلی درآید.

4- اخلاق حرفه‌ای: چنان رفتار کن که توسط همتایان حرفه‌ای مناسب تشخیص داده ‌شود.

5- آزمون تلویزیون: فعالین باید همیشه بپرسند که: «آیا در حضور تماشاچیان تلویزیون اقدام خود را با احساس راحتی می‌توانند توضیح دهند»؟

6- آزمون چهار جانبه: فعالین می‌توانند مطمئن باشند که یک تصمیم اخلاقی است، اگر آنها بتوانند پاسخ‌های سوالات زیر را به شکل مثبت بدهند:

• آیا تصمیم صادقانه است؟
• آیا از همه‌ی جوانب عادلانه است؟
• آیا حسن نیت و نوع دوستی در آن لحاظ شده‌است؟
• آیا از همه‌ی جوانب سودمند است؟

سرانجام فعالین می‌توانند شرایط پایداری را ایجاد کنند که افراد اخلاقانه رفتار کرده و شرایطی که افراد،  غیراخلاقی عمل می‌کنند را کاهش دهند.

دو اقدامی که معمولا موجب رفتار غیر اخلاقی می‌شوند عبارتند از:

• تشویق بیش از حد یک عملکرد متوسط
• زیاده ‌روی در انتقاد از یک عملکرد نسبتاً ضعیف

با اجتناب از چنین اقداماتی فعالین می‌توانند فشارهایی را که موجب می‌شوند افراد غیر اخلاقی عمل کنند را کاهش دهند.

نتیجه ‌گیری

ملت‌ها دوست دارند کسانی را در سرنوشت سیاسی خود شریک کنند که صادقانه بتوانند پاسخگوی اعتماد آنها باشند. اعتماد سیاسی به یک حکومت، جریان یا جنبش  تدریجاً به ‌وجود می‌آید اما عدم اعتماد می‌تواند به سرعت شکل گیرد. فعالین حرکت ملی آزربایجان در یک فضای رقابتی با سایر جریان‌ها و حاکمیت، سعی در ایجاد و توسعه‌ی اعتماد سیاسی آزربایجانی‌ها دارند، از این رو توجه فعالین حرکت ملی در این مورد ضروری به نظر می‌رسد. به‌همین دلیل من به ‌راهکارهای ایجاد و توسعه‌ی اعتماد سیاسی به ‌نفع حرکت ملی آزربایجان پرداخته و در این بین توجه فعالین را به کارکرد اخلاقیات در فرهنگ مبارزاتی جلب کرده­ام. به ‌زعم نویسنده توسعه‌ی بستر اخلاقی مناسب می‌تواند یک بازوی قوی جهت جذب آزربایجانی‌ها و تعمیق حرکت ملی آزربایجان باشد