جمهوری آزربایجان قدرتی در حال ظهور در قفقاز

نوشته ای که ذیلا میخوانید نتیجه تحقیقات آقای بهرام امیراحمدیان، استاد دانشگاه‌های تهران و کارشناس روابط بین الملل و مسائل ژئوپلیتیکی میباشد: ـ

جمهوری آذربایجان با مساحتی برابر هشتادو هفت هزار کیلومتر مربع در شرق قفقاز واقع شده و نوار مرزی آن در ساحل غربی دریای خزر 456 کیلومتر است. بندر باکو بزرگترین شهر ساحلی دریای خزر با دو میلیون نفر جمعیت یکی از بزرگترین و قدیمی ترین شهرهای منطقه است.  جمهوری آذربایجان هم از نظر موقعیت ژئوپلیتیکی و هم مکان جغرافیایی از اهمیت خاصی در منطقه قفقاز و دریای خزر برخوردار است که این موقعیت یگانه و تغییرناپذیر است.

میراث فرهنگی و معماری ملی و اسلامی جمهوری آذربایجان مهمترین عامل ثبات ملت جمهوری آذربایجان است. آذربایجان دومین کشور شیعه جهان است که با برخورداری از باور آذریها به اینکه خودشان ملت بزرگی هستند که سابقه دولتمداری در منطقه را دارا هستند، به آنان نوعی اعتماد به نفس داده است. میراثهای گرانبهای معماری و آداب و رسوم مردم آن در کنار تنوع فرهنگی و انواع غذاها، پوشاک و صنایع دستی متنوع و چشم اندازهای جغرافیایی متنوع این کشور را به موزه مردم شناسی تبدیل کرده است که همه ساله هزاران گردشگر خارجی را بخود جلب می کند که موجب شکوفایی اقتصادی می شود.

جمهوری آذربایجان پرجمعیت‌ترین کشور در میان جمهوری‌های قفقاز است. در سال 2008 جمعیت جمهوری آذربایجان به هشت میلیون و هفتصد هزار نفر رسید که حدود 52 درصد آنها در شهرها زندگی می‌کنند. در آذربایجان 24 درصد و در ارمنستان 22 درصد جعیت کمتر از 15 سال دارند. آذربایجان جمعیتی با ساختار جوانان دارد که به نیروی کار آموزش دیده تبدیل و در آینده آذربایجان نقش ارزنده ای ایفا خواهند کرد.

زيبايي هاي مدرن باكو پايتخت آزربايجان شمالی

پیش بینی می شود جمعیت آذربایجان در سال 2025 به ده میلیون و در 2050 به یازده و نیم میلیون  نفر برسد. در مقابل جمعیت ارمنستان در حال حاضر سه میلیون نفر است که در سال 2025 به به سه و نیم میلیون و در سال 2050 در همان حد باقی خواهد ماند و رشدی نخواهد داشت. امید به زندگی در بدو تولد در آذربایجان برای مردان 70 و برای زنان 75 سال است. اکنون جمعیت آذربایجان به تنهایی بیش از جمعیت دو جمهوری دیگر قفقاز (ارمنستان و گرجستان)است.

در سال 2007 در آذربایجان از تعداد کل شاغلان در بخش اقتصادی 70 درصد در بخش خصوصی فعال هستند. تعداد بیکاران 281 هزار نفر (5/6% فعال از نظر اقتصادی) بوده است که تنها 51 هزار نفر آنها ثبت شده اند.

جمهوری آذربایجان قدرتمندترین دولت منطقه قفقاز را داراست و قوی ترین ارتش منطقه را در اختیار دارد.   این کشور با کمکهای غرب، پیشرفته ترین ارتش منطقه را در اختیار دارد.

ذخایر اثبات شده نفت خام آذربایجان در پایان سال 2008 برابر 7 میلیارد بشکه بوده است که حدود یک درصد ذخایر اثبات شده جهان را تشکیل می دهد. این کشور روزانه 914 هزار بشکه نفت تولید می کند که با صرفه جویی در مصرف در سال 2008 با 26 درصد کاهش مصرف، مصرف روزانه خود را به 71 هزار بشکه در 2008 رسانده است. ذخایر اثبات شده گاز آذربایجان در همین سال یک و دو دهم تریلیون متر مکعب و تولید سالانه چهارده و هفت دهم میلیارد متر مکعب بوده است که در نتیجه این کشور به جرگه صادر کنندگان گاز منطقه تبدیل شده است

جمهوری آذربایجان که جمعیت آن از 7/7 میلیون نفر در سال 1995 به هشت میلیون و هفتصد هزار نفر در سال 2008 رسیده است (با رشد سالانه حدود 1/1% در سال)، توانسته است طی این مدت تولید ناخالص داخلی خود را از دوونیم میلیارد دلار در سال 1994 به چهل و شش میلیارد دلار در سال 2008 برساند. در عین حال درآمد سرانه از 319 دلار در سال 1995 به 5321 دلار در سال 2008 رسیده است (حدود هفده برابر افزایش).

دولت آذربایجان7/22% از تولید ناخالص داخلی کشور را مصرف می کند و کسری بودجه آن سالانه کمتر از 1% بوده است.

در سال 2007 در بخش صنعت 88%، در ساختمان 71%، در کشاورزی 99%، در تجارت 99% و در حمل و نقل 71% توسط بخش خصوصی تولید می شود. این شاخصها نشان دهنده موفقیت برنامه های خصوصی سازی اقتصادی بوده است. از سال 2003 تا کنون نرخ برابری منات در برابر دلار تقویت شده و پول ملی از قدرت با ثباتی برخوردار است.

در سال 2007 در آذربایجان حدود 5 میلیارد دلار سرمایه گذاری مستقیم صورت گرفته که در منطقه بی سابقه بوده است.

در سال 2006 حجم تجارت خارجی آذربایجان برابر یازده میلیارد و هفتصد هزار دلار بوده است( واردات 5266 میلیون دلار و صادرات 6372 میلیون دلار). در همین دوره رقم مربوط به ارمنستان دو میلیارد و هفتصد میلیون  دلار بوده است. در سال 2007 حجم تجارت خارجی یازده میلیارد  و هشتصد میلیون  دلار بود که شامل شش میلیارد و صد میلیون  دلار صادرات و پنج میلیارد و هفتصد میلیون  دلار واردات بوده است.

البته ناگفته پیداست که سهم نفت در تجارت خارجی بسیار زیاد است و بدون دسترسی به درآمدهای نفتی این میزان تجارت خارجی ممکن نمی شد، چیزی که ارمنستان از آن محروم است. تجارت خارجی جمهوری اسلامی ایران در این دوره 117 میلیارد دلار بوده است. به سخنی دیگر می توان گفت که چون جمهوری آذربایجان جمعیتی برابر یک دهم ایران دارد، تجارت خارجی آن هم به اندازه یک دهم ایران است و هر دو کشور شیعه و صادر کننده نفت با شاخصهایی برابر در حال توسعه هستند.

به این ترتیب جمهوری آذربایجان به قدرتی تاثیر گذار در منطقه خود تبدیل شده است. بهره برداری از چاههای نفتی که در سال 1995 به نام پروژه بزرگ قرن نام گرفت، با افتتاح خط لوله باکو- تفلیس- جیهان، و خط لوله انتقال گاز باکو – تفلیس ارزروم، درآمدهای سرشاری را نصیب دولت آذربایجان کرده و رشد تولید ناخالص دو رقمی آن در سالهای اخیر ناظران را متحیر کرده است. ایجاد آرامش در سایه ساختار قدرتمند دولت مرکزی و تقویت موقعیت حزب یئنی آذربایجان(حزب هوادار دولت) است که زمام امور کشور را در اختیار دارند. حدود 23 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور سرمایه گذاری صورت می گیرد. چند سال متوالی است که آذربایجان رشد بی نظیر سالانه دو رقمی را تجربه می کند و در سال 2008 رشد آن نسبت به سال قبل 11 درصد بوده است. از موفقیتهای مهم جمهوری آذربایجان کاهش رشد جمعیت و تنظیم خانواده است که اکنون به 1/1درصد رسیده است. از اینرو می توان گفت که سهم تولید ناخالص سرانه سال بسال افزایش خواهد یافت.

در شهر باکو گفته می شود که بیش از 400 برج اداری و مسکونی سربرافراشته یا در حال ساخت هستند. چهره پایتخت کشور نسبت به سالهای آغازین دهه 1990 کاملا دگرگون شده است. امروزه شهر باکو به مرکز سرمایه گذاری شرکتهای خارجی و دولتهای متعدد غربی تبدیل شده است. زمانی آذربایجان بشدت نیازمند کمکهای ایران بود و خود را وابسته به ایران می دید اما اکنون اوضاع دگرگون شده است. سرمایه گذاری در صنعت نفت و انرژی چهره کشور و ساختار اقتصادی، اجتماعی و در نهایت سیاسی آن را دگرگون کرده است. به همین سبب آذربایجان قصد آن دارد که با تکیه بر متحدان منطقه ای و فرامنطقه ای و ساختارهای قدرتمندی که از در آمدهای نفتی بدست آورده است، به ایفای نقش بپردازد. در این راستا و در شرایط کنونی آذربایجان تا کسب قدرت قابل قبول و آمادگی کافی، قصد رویارویی نظامی با ارامنه قره باغ را ندارد که از سال 1994 حدود 20 درصد خاک آن را تجزیه و اعلام استقلال کرده اند. بودجه نظامی آذربایجان سال بسال در حال افزایش است.

نیروهای نظامی آن با استانداردهای اروپایی نوسازی و آموزش دیده می شوند. آن طور که گفته می شود شاید آذربایجان زودتر از گرجستان و ارمنستان به ناتو بپیوندد. از اینرو باکو به مرکزی برای رفت و آمد و بازدیدهای سران جهان و مقامات بلند پایه جهانی تبدیل شده است. کنفرانس های بین المللی، دیدار های رسمی، برگزاری جشنواره ها و کنگره های جهانی، و دیگر اقدامات دولت جمهوری آذربایجان در راستای ایفای نقش بیشتر در منطقه و جهان، نشان از اراده باکو برای بین المللی شدن دارد. انتخاب باکو به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2009 از سوی آیسیسکو و یونسکو، نشان از پتانسیلهای آذربایجان در مناسبتهای مهم جهانی دارد. در عرصه سیاست های داخلی هم آذربایجان گامهای مهمی برداشته است و توانسته است با تکیه بر درآمدهای نفتی زیرساختهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی و آموزشی خود را دگرگون و در راههای توسعه گام بردارد.

اکنون جمهوری آذربایجان آن کشور کوچک و فقیر جنگ زده نیمه نخست دهه 1990 نیست و با همان ادبیات آن دوره نمی توان با آن گفت و گو کرد.

اکنون جمهوری آذربایجان نه تنها تهدیدی احساس نمی کند، بلکه می خواهد با تکیه به قدرت اقتصادی و پشتوانه شرکتهایی که در آنجا سرمایه گذاری کرده اند، سیاست خارجی مستقلی را در پیش بگیرد. طبیعی است که رئیس جمهور آذربایجان آقای الهام علی یف تجربه دولتمداری را هم در خانواده و از پدر و هم در دانشگاههای مسکو فراگرفته و عملکرد چشمگیری در دوره اول ریاست جمهوری داشته است. اقدامات عمرانی و رفاهی دولت آذربایجان که در سایه درایت های رئیس جمهوری و در کنار افزایش قیمت نفت در سالهای اخیر بدست آمده است آذربایجان را به کشوری پیشرو تبدیل کرده است. ساخت و ساز زیربناها و خدمات عمومی که مردم از آن بهره می گیرند، سبب افزایش قدرت دولت و حکومت شده است. تعداد دیگری از کشورهای نفت خیز در منطقه وجود دارند که نه تنها از افزایش درآمدهای نفت برای رفاه مردم بهره نبردند، بلکه درآمدهای سرشار نفت به ایجاد بحران های سیاسی و اقتصادی کشورشان نیز دامن زد. از اینرو مقایسه آذربایجان با سایر کشورهای مشابه نشان می دهد که در جمهوری آذربایجان عزم عمومی برای توسعه وجود دارد و مردم به این باور رسیده اند که می توانند برنامه های توسعه ای خود را دنبال کنند.

کمتر کشوری را در محیط بین الملل می توان یافت که با وجود بحران تمامیت ارضی بتواند بسوی توسعه زیربناها گام بردارد. اکنون آذربایجان به درجه ای از قدرت در تمام زمینه ها(ثروت، صنعت، آموزش، علم و فرهنگ، نیروهای مسلح) رسیده است که می تواند با بسیج جوانان خود جبهه قره باغ را براحتی فتح کرده و حاکمیت خود در این منطقه به اعاده کند، اما دولتمردان آذربایجان بخوبی بر این امر واقفند که صلح بد بهتر از جنگ خوب است. جنگ برنده ای ندارد و حتی طرف پیروز هم شکست خورده است. اکنون جهان جهان گفت و گو و مفاهمه است. جنگ به انسانهای عقب افتاده تعلق دارد. جامعه آذربایجان و ارمنستان از جوامع پیشرفته و مدنی هستند. در سیاست خارجی آذربایجان اعاده حاکمیت بر قره باغ از راه مذاکره و زبان دیپلماسی مطرح است و در این راه آذربایجان موفقیت های بسیاری در عرصه بین الملل کسب کرده است. زمانی نخواهد کشید که آذربایجان در اثر توسعه به کشوری مهم تبدیل خواهد شد و در آن زمان ساکنان ارمنی قره باغ خودشان با میل و رغبت به آغوش آذربایجان بازخواهند گشت.

زیرا یک واحد سیاسی خودمختار و توسعه یافته و مرفه در ترکیب جمهوری آذربایجان (جمهوری خودمختار قره باغ کوهستانی)، بسیار جذاب تر از یک واحد سیاسی مستقل ضعیف و قفیر است(جمهوری خودخوانده ناگورنو قره باغ). سازمان های مردم نهاد(NGO)، هنرمندان، نویسندگان، شعرا، موسیقیدانان، خوانندگان مردمی و ملی، اساتید دانشگاهها، نمایندگان پارلمان و شخصیتهای مستقل علمی و فرهنگی هر دو جمهوری آذربایجان و ارمنستان پتانسیلهای آن را دارند که قفقاز را به بستر همکاریهای علمی، فرهنگی، هنری، صنعتی و گردشگری تبدیل و منطقه ای بدور از تنشهای قومی و کج فهمی تبدیل کنند.

آن روز دیر نیست. باب گفت و گو همیشه باز است. روشنایی پشت در است، در را بگشایید.

عاریف کسکین: ايران اوچون شيمالي آذربايجانين باشي نين هميشه دردده اولماسي لازيمدير

– عاريف بي، ايرانين آذربايجان-ائرمنيستان موناسيبتلري نين حلل ائديلمه سينده واسيطه چيليک نيتيله چيخيش ائتمه سينه نئجه باخيرسينيز؟ بو نيتين نتيجه سي اولا بيلرمي؟

– ايران بوندان اؤنجه ده واسيطه چيليک جهدلرينده اولموش و بو جهدي آذربايجانين تورپاق ايتيرمه سينه سبب اولموشدور. ايران واسيطه چيليکده هئچ واخت صميمي اولماييب. فيکريمجه، آذربايجان دؤولتي ده بونا موثبت باخماماليدير. بو چوخ اؤنملي مسئله دير. آذربايجان حؤکومتي ايرانين طرفسيز اولدوغونا اينانمير. چونکي قاراباغ پروبلئمي مسئله سينده ايران هميشه ائرمنيستاني حيمايه ائديب. ايران بو موناقيشه نين آذربايجانين خئيرينه حلل اولونماسيني ايسته مير و بونا گؤره ده ايرانين واسيطه چيليگي آذربايجانين خئيرينه اولماز. بيلديگينيز کيمي، ايراندا 30 ميليون آذربايجانلي وار. ايران آذربايجان حؤکومتي نين ايقتيصادي، سياسي و مدنيت باخيميندان گوجلو اولماسي دوروموندا جنوبي آذربايجانين دا «جاذيبه مرکزي» اولاجاغيني بيلير. اونا گؤره ايران اوچون شيمالي آذربايجانين باشي نين هميشه دردده اولماسي لازيمدير.

قاراباغ موناقيشه سي آذربايجانين ميللي کيمليگي نين تاماملانماسيني انگلله يير. اينسانلارين شعور آلتيندا ضعيف اولدوقلاري فيکري اؤزونه يئر ائدير، اؤلکه نين ايميجي دونيادا منفي لشديريلير. ايران دا بو عاميلدن جيدي شکيلده فايدالانير. بونونلا ياناشي، ايرانين دونياداکي يهودي دياسپورونا قارشي ائرمني لوببيسينه احتيياجي وار. بونا گؤره ده ائرمني لوببيسي نين دسته گيني آلماق و ائرمنيستاني مودافيعه  ائتمکله، هم ده، تورکييه-آذربايجان موناسيبتلري نين ضعيفله مه سيني ايسته يير. بو نيت صاحيبي نين واسيطه چيليگي نين آذربايجانا موثبت نتيجه وئرميه جگي آچيقدير.

بو گون ائرمنيستان قاراباغي الينده توتا بيليرسه، بونون ان اؤنملي سببلريندن بيري روسيياديرسا، ديگري ايراندير. هر ايکي دؤولت ائرمنيستانين بوتون تهلوکه سيزليک پروبلئملري نين حلل اولونماسيندا آکتيو ايشتيراک ائدير. ايران قاراباغ پروبلئمينده آذربايجانين مؤوقعييني مودافيعه  ائتسيدي، وضعيت باشقا جور اولاجاقدي.

– بس، ب.م.ت-نين ايرانا تطبیق ائتديگي سانکسييالار(تحریملر) بو اؤلکه نين داخيلي سيياستينه نئجه تاثير ائده بيلر؟

– بو گونه قدر ب.م.ت-نين تهلوکه سيزليک شوراسي طرفيندن ايران علئيهينه 5 قرار چيخاريليب کي، بونلاردان 4-او سانکسييادير. سون قراردان اؤنجه کيلر او قدر تاثيرلي اولماسا دا، سونونجو چوخ تاثيرليدير. بونا بيرينجي سبب کئچن ايل اييول آييندا ايراندا پرئزيدئنت سئچکيلري وار ايدي. نتيجه ده احمدي نژاد سئچيلدي، سئچکيلره اعتيراض ائدنلر ايسه اؤلدورولدو. دؤولت ايچي موناقيشه درينلشدي و بونون اؤلکه نين نووه ديپلوماتيياسينا دا تاثيري اولدو. اينسانلار بير-بيريني اؤلدوره جک قدر بير-بيرينه دوشمن کسيلدي. خوصوصن، ياشيل حرکاتچيلار احمدي نژادين اؤلکه ني اوچوروما آپارديغيني دوشونورلر. وطنداشلار ايرانا تطبیق ائديلن سانکسييالاردا محض پرئزيدئنتين گوناهکار اولدوغونو دئيير.

بيلديگينيز کيمي، ايرانا تطبیق ائديلن سانکسييالار اؤلکه نين نووه چاليشمالاري ايله باغليدير. ايندييه قدر بو سببي آشان سانکسييا اولماميشدي. بو سانکسييالار احمدي نژادا قارشي موحاريبه  احتيماليني داها چوخ آرتيردي. احمدي نژادين يانليش ايقتيصادي سيياستي ايراندا اينفلياسييانين يوکسه ليشينه سبب اولدو. بير چوخ ايش يئرلري نين باغلانماق، بير چوخ صنايع اوبيئکتلري نين، بانکلارين ايفلاس حددينده اولدوغو ايديعا ائديلير. بو سانکسييا ايله پسيخولوژي اولاراق دا ايرانا خاريجي ياتيريمين آزالماسينا سبب اولدو. بير چوخ اؤلکه لر ياتيريمدان قورخماغا باشلاديلار. خاريجي سيياستده ده ايرانين ايشي چتينلشدي. نووه مسئله سينده آوروپا آمئريکايا ياخينلاشدي. روسييا، خوصوصيله ده مئدوئديئو ايرانا سرت موناسيبت گؤستردي و ايرانين شانقهاي ايش بيرليگينه گيرمه سينه مانع اولدو.

چينين و عرب دؤولتلري نين ده ايرانا يؤنه ليک ديلي سرتلشدي. حتّی عرب اؤلکه لرينده آمئريکايا «ايراني نييه وورمورسونوز »  دئيه جک بير ايفاده وار. عرب دؤولتلري نين ايراني وورماق اوچون هاوا ساحه سيني وئرمه سي حاقيندا شاييعه لر بئله گزير. و عرب اؤلکه لري بو ايديعالاري اينکار ائتمير. بوتون بونلار ايرانين خاريجي سيياستده تک قالديغيني گؤسترير. بوتون بو منفي وضعيتين احمدي نژادين يانليش خاريجي سيياستي نين نتيجه سي اولدوغونو دئييرلر. احمدي نژادين ياراتديغي ايميجله ايران، عرب دؤولتلري اوچون دوشمن اولاراق ايسرايیلدن اؤنده گلير. بوتون بونلار اؤلکه داخيلينده اينسانلارين حؤکومته اعتيراضيني دورمادان آرتيرماقدادير. آمئريکا و ايسرايلين ايرانلا موحاريبه سي احتيمالي دا تئز-تئز سسله نير کي، بو دا ايرانين ايقتيصادي حياتينا منفي تاثير ائدير.

– ايران-آمئريکا موحاريبه سي مومکوندورمو؟ مومکوندورسه، نه زامان؟

– بير چوخ اينسانين بئله بير فيکري وار کي، آمئريکا ايرانا موداخيله ائده بيلمز. من بو فيکيرله راضي دئييلم. طبيعي کي، بو موحاريبه نين شکلي، اؤلچوسو موذاکيره مؤوضوعسو اولا بيلر. آما موحاريبه نين اولماسي ايمکان داخيلينده دير. نييه؟ باخين، آمئريکا ايرانين نووه سيلاحي الده ائتمه سيني قبول ائتمير. چونکي نووه سيلاحينا ماليک ايرانين آمئريکانين رئگيونداکي(بؤلگه ده کی) ماراقلارينا منفي تاثير ائتمه ايمکاني وار. بوندان باشقا، بؤلگه ده نووه سيلاحي ياريشي باشلايار کي، بو دا آمئريکانين، عوموميتله قربين قورخولو رؤياسينا چئوريلر. چونکي بو بؤلگه ده جيدي ايسلامچيليق، راديکاليزمين کؤکلري و مونبيت شرايیط وار. بو گون آمئريکا رئگيونا چوخ جيدي شکيلده گيرمک ايسته يير.

آمئريکا هم ياخين شرقه، هم قافقازا و مرکزي آسييايا، هم ده افقانيستانا و عيراقا گيريب. ايرانين وارليغي بو گيريشلره منفي تاثير ائدير. فيکريمجه، ايران-آمئريکا موناسيبتلري ياخشي اولسا، روسييانين قافقاز و مرکزي آسييادا تاثير دایيره سي آزالار. بونا گؤره ده، آمئريکانين روسييانين تاثيريني آزالتماق ايسته گي نين يولو ايراندان کئچير.

عوموميتله، آمئريکا-ايران موناسيبتلري حلل اولونما دؤنمينه گيريب. 30 ايل سورن مودئل بو گون داوام ائده بيلمير. سببلر نووه سيلاحي چاليشمالاري، رئگيونا گيرمک ايسته گي، ايرانين بونا مانع اولماسيدير. بو موناسيبتلر يا ائله، يا دا بئله نتيجلنمه ليدير. آمئريکاليلار بونو هر هانسي بير شکيلده نتيجلنديرمک ايسته يير. دانيشيق يولو ايله بو موناسيبت ياخشيلاشماسا، موحاريبه قاچيلماز اولاجاق. بو ايکي دؤولت آراسيندا دانيشيق، موذاکيره آپارماق احتيمالي دا وار. ايران پرئزيدئنتي احمدي نژاد «اوباما ايله گؤروشه بيلرم»، اوباما ايسه «گؤروشرم، آما بير نئچه شرطيم اولاجاق» دئميشدي. هر ايکيسي موذاکيره يه آچيقدير. آرالاريندا بيزي تعجوبلنديرجک شئي موذاکيره لرين باشلانماسي اولا بيلر. بوگونکو شرطلر داوام ائدرسه، موحاريبه  احتيمالي وار.

– رئگيون دؤولتي اولاراق، آذربايجان آمئريکا و ايران آراسيندا قالارسا، هانسي اؤلکه ني دستکله مه ليدير؟

– منجه، ايراندا موحاريبه  اولسا، آذربايجان رئگيونون ان گوجلو اؤلکه سي حالينا گله جک. سبب جنوبداکي آذربايجانليلاردير. آنجاق فيکريمجه، آذربايجان بو موناقيشه نين هر هانسي بير طرفي اولماق ايسته ميه جک و اورتا مؤوقع سئچه جک. بو بير طرفدن آذربايجانين خئيرينه اولا بيلر، ديگر طرفدن ايسه الينه دوشموش تاريخي فورصتي قاچيرميش اولار. مثلن، قاراباغ مسئله سينده آمئريکادان نسه ايسته يه بيلر. يعني قاراباغ مسئله سينده بير شئي آلمادان و بو موناسيبتلرين نتيجه سي بللي اولمادان طرف توتماسي آذربايجانين خئيرينه اولماز. آما ايستر-ايسته مز، آذربايجانين آياغي ايشين ايچينه چکيله جک. اونا گؤره، منجه، آذربايجان فعال طرفسيزليک دئيه بيله جگيم سيياست ايزله مه لي، اؤز ماراقلاريني ماکسيموم شکيلده ديقته آلاراق حرکت ائتمه ليدير. ديگر طرفدن ده، جنوبداکي آذربايجانليلارين اوزرينده کي  نوفوذونو قورومالي، اونلاري يانيندا توتا بيله جگي سيياست اورتايا قويماليدير.

– ايران-تورکييه موناسيبتلري نين گله جگيني نئجه گؤرورسونوز؟

– تورکييه و ايران جوغرافي مؤوقعی، تاريخي، گئو-سيياسي، اهاليسي نين سايي و مدنيت کيمليگي اعتيباريله بؤلگه نين ان اؤنملي اؤلکه لريدير. هر ايکي اؤلکه نين ده ياخشي قونشولوق موناسيبتلرينه احتيياجي وار. بؤيوکلوکلري هر ايکي طرفه گئنيش بير جوغرافي مکاندا ايش بيرليگي ايمکاني و احتيياجي وئرير. ايران تورکييه اوچون اورتا آسييايا اوزانان نقليات يوللاري ايمکانيني تأمين ائدرکن تورکييه ايران اوچون آوروپايا آچيلان بير قاپي رولوندادير. تورکييه ايرانلا موناسيبتلري ياخشيلاشديرماق ايسته يير. بوندا هم ايستکلي، هم صميمي، هم ده جيديدير. تورکييه ايرانلا موناسيبتي نين ياخشي اولماسيني ايقتيصادي، سياسي و رئگيونال آنلامدا خئيرينه اولدوغونو دوشونور. بونا گؤره بو موناسيبتلري باجارا بيلديگي قدر ياخشيلاشديرماق ايسته يير. آنجاق بونو نه قدر باجاراجاق، او موباحيثه لي مسئله دير. چونکي 2 اؤلکه ده رئژيملر بير-بيريله ضيد اولاجاق قدر فرقليدير. بيرينجيسي ديني، ايکينجيسي دونيوي دؤولتدير. هر ايکيسي نين بين الخالق عالمده مؤوقعي بير-بيريندن فرقليدير. تورکييه ناتو-نون عوضوو، آمئریکانين ياخين دوستو، ايران ايسه آمئریکانين دوشمنيدير.

بوندان باشقا، تورکييه و ايرانين رئگيونال ماراقلاري دا اوست-اوسته دوشمور و تورکييه نين قافقازدا ان ياخين دوستو آذربايجانديرسا، ايران باجارا بيلديگينجه آذربايجاني ازير. بو ايکي اؤلکه نين ياخين شرقده ده سيياستلري اوست-اوسته دوشمور.

بو گون ايکي اؤلکه آراسيندا موناسيبت يالنيز ايکي ساحه ده: ايقتيصاديات و تهلوکه سيزليک ساحه سينده مومکوندور. نه رئگيونال، نه ده بين الخالق ايشبيرليگي، حربي موناسيبت يوخدور، مدنيت ساحه سينده ايسه امکداشليق آشاغي سوييه ده دير. اؤلکه لر آراسيندا توريستلر وارسا دا، بو، تيجاري معنا ايفاده ائدير. ايراندان تورکييه يه هر ايل 1 ميليون آدام گلير، آما تورکييه دن ايرانا چوخ آز اينسان گئدير. ايراندان گلنلر تورکييه ده داها چوخ اَيلنجه مکانلارينا ماراق گؤسترير. تورکييه نين آمئريکا و آذربايجانلا قوردوغو سيياست ايراندا يوخدور. تورکييه ايراندا ايقتيصادي ياتيريم قويا بيلمير. بو اونون خئيرينه دئييل.

تورکييه ايراندان محصول ايدخال ائده بيلير، آما ايخراج ائده بيلمير. بو مسئله ده بير چوخ پروبلئملر وار. ايران و تورکييه نين ايکيلي موناسيبتي ياخشيدير: ايکيسي ده بير-بيريني اينجيتمک ايسته مير، موناسيبتلرينده تضييقدن قاچير. آنجاق بوردان يولا چيخساق، موناسيبتلرين گله جگي اورک آچان اولمايا بيلر.

عولویيه فيلي يئوا

*موصاحیبه باکی خبر-ده «ايرانلا موحاريبه قاچيلماز اولاجاق» باشلیغی ایله درج اولونموشدور

*گوناذپورت عرب آلفابئسینه چئویردی