فاشيزمين مئتودولوگيياسي: دورتو [انگیزه] و دوشونجه / ایواز طاها

گیریش

آپرئل آییندا "فاشیزم مئتودولوگییاسی" باشلیقلی کیتابین ایکینجی بؤلومو بو دوشرگه‌ده وئریلیر. بو اثر ایواز طاهانین 2000ـجی ایلده نشر ائتدیردییی "تئوری توطئه" کیتابی‌نین تورکجه واریانتی‌دیر.

فاشيزم «قان» و «تورپاق» وورغونلوغوندان عيبارت‌دير. باشقا سؤزله، فاشيست بللي جوغرافيا سينيرلاري ايچهریسینده يئرلشن اؤز سوْيـونو [نژاديني] بوتون سوي‌لارا اوستون ساییر. هیتلئر 1938-ده دئییر: «ناسیونال سوسیالیزیمین باشلیجا پلانی لیبئرال فردچیلیک و مارکسیست اینسانچیلیق قاورام‌لارینا سون قویاراق اونلاری «کوتله‌وی توپلوم»لا دیییشدیرمک‌دیر. بئله بیر توپلومون کؤکو تورپاقدا، بیرلییی ایسه قاندادیر.» لاکين بونلار يالنيز فاشيزمين مضمونودور. بونلاردان اؤنمسيز اولمايان مسئله ايسه فاشيزمين مئتودولوگيياسي‌[1]دير: دورتو[2] و دوشونجه‌نين قاريشديريلماسي. بو قاريشديرما باشقا تانینمیش بير نظريه‌يه سؤيکنمه‌دن مومکون اولمور: قورغو قورامی [توطئه نظريه‌سي][3].

منطيقي باخيمدان دورتو و دوشونجه قارشيليقلي ايلگيده دئييل‌لر، لاکين فاشيزم اونلاري قاريشديرما مئتودو ايله اؤزونه مشروعيت قازانير. بو مئتود چاغداش دونيادا ايکي يؤندن اؤنم داشييير. بيرينجيسي، بوگونکو دونيادا تام آنلاميندا فاشيست رژيم اولماسا دا، فاشسيزمين بير چوخ دوکتورينالاري دؤولت‌لر، گروپ‌لار و فردلرين دوشونجه و داورانيش‌لاريندا حياتيني سوردورور. باشقا سؤزله فاشيزم نه اوزاقدادیر،  نه ده موسوليني، هيتلر و فرانکو′نون دا آتادان قالما مولکودور، داورانيش تورودور. ايکينجي‌سي، همين مئتود يالنيز فاشيزمه عايد دئييل، اونون قوللانيلماسي بير باشا سياسي دؤومسوزلوک‌له ايلگي‌لي‌دير. بو دؤزومسوزلويون درجه‌سي آرتديقجا آدي چکيلن مئتوددان يارارلانمالار قاچيلماز اولور.

هر بير «دوشونجه، سؤز، دويغو، و حرکت»، هانسی‌سا «نيت و دورتو (انگيزه)» ایله قارشيليقلي ايلگيده‌دير. دورتو و دوشونجه‌نين قارشيليق‌لي ايلگي‌لريني بير داها وورغولاماق فرانسيزلار دئميشکن آيدينليغي آيدينلاتماق‌دير. پسيخولوگيیانين پارلاق اوغورلاري سونوجوندا بو قارشيليقلي ايلگي‌لرين بير بؤلومو ايشيغا چيخاراق کسکينجه تصديقلنميشدير. آلپورت′ا گوره، بيزي داورانيش‌لار و دوشونجه‌لر گئديشينه قالديران دورتونون اورگانيزمي داخيلي دوروم‌دور.[1] کئلي‌′نين نظرينجه، دورتو يالنيز دوشونجه‌ني تؤره‌تمير، دوشونجه پروسئسي و داورانيش‌ سيستئمي، شخصين اؤنجه‌کي تجروبه‌لرينه سؤيکه‌نه‌رک همين تجروبه‌لرين يوزوموندان قايناقلانير[4].[2]   

آمما قورغو [نوطئه] نظريه‌سينه اينانان‌لار يوخاريداکي دوزگون جومله‌‌لردن‌ يانليش سونوج‌لار چيخاريرلار. بئله‌ کي، اونلار اينسانين فيکيرلريني اؤيرنمک اوچون او فيکيرلرين اؤزونو آناليز ائتمير، اينسانين ایچ عالميني آختارماغا باشلاييرلار. باشقا سؤزله دئسک، سؤزون يئرينه اينسانين اؤزونو یوْلایر، دوشونجه‌سی یئرینهدورتولريني اؤيرنمه‌يه جان آتيرلار. سونوجدا دورتولرين چيرکين اولدوغونو گومان ائديرلرسه، همين دورتورلردن دوغان دوشونجه‌نين يانليشلیغینی نتيجه چيخاريرلار. بو سؤیلم [گفتمان]، فاشيست دونيا گؤروشونون آيريلماز حيصصه‌سي‌دير. بئله بير ياناشما طرزي‌نين گوجونه هر بير فرد، سياسي قورولوش و يا ايجتيماعي قوروم به‌يه‌نمه‌دييي دوشونجه‌ني پيس بير نيته باغلاييب پيسله‌يه بيلر.

بو آنلاييشين ايزيني آزـ‌چوخ بوتون اينسان‌لارين دوشونجه طرزينده گؤرمک اولار. بئله‌ديرسه، اوندا قايغييا سبب نه‌دير؟ بو نظريه عادي دورومدا دوشونجه گئديشيني اؤز آخاريندان يايينديرماغا قادير دئييل، يالنيز «گوج» فاکتورونا آرخالانديقدا، و يا گئنيش ائتکي مئخانيزمينه ماليک اولان بيلگي آراج‌لاريندان سسلنديکده تهلوکه دوغورور. چونکي گوج قازانماغا جان آتان ایسنان‌لار توپلوسو، ویا بللي دؤولت قورومو بو نظريه‌ني منيمسه‌ييرسه، عيرقي ساواش‌لاردان و يا کوتلوي قيرغين‌لاردان هئچ ده گئريده قالمايان فاجيعه‌يه سوروک‌له‌يه بيلر. چونکي آرزو اولونماز نيت‌لري پيسله‌مک گئديشينده دوشونجه‌نين اؤزو ده (دوغرولوغوندان، يانليشليغيندان آسيلي اولمايا‌راق) سيرا‌دان چيخاريلا بيلر. بئله آندا ايسترـ‌ايسته‌مز زوراکيليغا احتياج دويولور، چونکي، دوشونجه‌نين يانليشليغيني آنجاق آرگومئنت‌لرله ثبوت ائتمک اولار، حالبوکي نيت‌لري پيسله‌مک سوره‌جينده دوشونجه‌ني آنجاق کوبودجاسينا گوج ايشلتمک‌له بوغماق اولار.

دوشونجه و دورتورلرين بيرـ‌بيرينه قاريشديريلماسي‌نین چوخواخت سيستئماتيک ايدئولوژيک دؤزومسوزلویه  قاييتماسيندا شوبهه يوخدور. لاکين ساپقيليغين ايپ‌اوجو آشاغيداکي مقامين اونودولماسينا گئديب چيخير: نيت هميشه گيزلي‌ يا دا آنلاشيلمازدير. نتيجه اعتباريله، اينسان‌لارين تصورلري‌نين‌ قايناغي، و يا عمل‌لري‌نين دورتوسو آدي ايله تقديم ائديلن‌لر، اصلينده، گومان و فرضيه‌دن باشقا بير شئي دئييل‌دير. باشقا سؤزله دئسک، دوشونجه، تنقيدي یؤنتمین منطيقي دارتيشما قونوسونا چئوريلير، دليل‌لرله ثبوت اولور، و يا انکار ائديلمه قابيليتيي قازانير. لاکين دوشونجه‌نين عکسينه اولا‌راق، دورتونون اوبيئکتيو [عيني] بيچيمده تانينماسي، چؤزوملنمه‌سي، اوزه چيخاريلماسي صرف گومان‌دير. بئله بير گومان ايسه ايجتيماعي عملين داياغي کيمي منيمسه‌نيله بيلمز. البته، نيتين گيزلي اولماسي اونون ايضاح اولونمازليغي آنلاميندا دئييل‌دير.

بيليريک، علمي آچيقلاما ايکي نؤوع‌دور:  بيرينجي‌سي، «ثبوت [دليل]» آراجيليغي ايله، ايکينجي‌سي ايسه «ندن [علت]» واسطه‌سييله. دورتو، اؤز ماهيتينه اويغون اولا‌راق ندن تيپلي آچيقلاماني منيمسه‌يير، دوشونجه ايسه دليله سؤيکه‌نن ايضاحي. دئمک، دوشونجه‌نين عکسينه اولا‌راق، دورتو اوچون دليل گتيرمک مومکون دئييل، اونون باره‌سينده گؤروله‌جک تکجه مومکون ايش، اونون ندنيني آختاريب تاپماق‌دير.  بو بؤلگونون سونوجو اولاراق دئيه بيله‌ريک کي، فئنومئن‌لره باخيشيميز ايکي حالدان خاريج دئييل: يا اخلاقي‌دير، يا دا علمي. فيکيرلري، اولاي‌لاري و فردلري ده‌يرلنديرمکده هم اخلاقي بوجاقدان [زاویه‌دن] باخا بيله‌ريک، هم ده علمي. فئنومئن‌لري پيس/ياخشييا بؤلمک اخلاقين ايشي‌دير، آمما اؤنرمه‌لر[5] بيچيمينده ايفاده اولونموش دوشونجه‌لري تصديق/تکذيب ائتمکبیلیمين گؤره‌وي‌دير. اخلاقدا «پيس/ياخشي» ايله اوغراشيريق، بیلیمده ايسه «دوغرو/يالان»‌لا. لاکين بو ايکي باخيش بوجاغيني بيربيرينه بيله‌رکدن قاريشديريريق‌سا فاشيزمين مئتودولوگيياسينا قاپيليريق.

بونو دا وورغولاماليييق کي، قورغو ماهيت‌لي دورتولر باره‌ده (بؤيوک اؤنمينه باخمايا‌راق) اخلاقي موحاکيمه يوروتمک علمي دليل‌ـ‌ثبوتون يئريني توتا بيلمز. اؤرنه‌یین، هانسي‌سا سوالی «شيطاني‌دير» دئيه، آدلانديرماغيميز، بيزي اونون جاوابيندان آزاد ائتمير. بونا گؤره، نيت‌لرين شيطاني و يا ايلاهي اولماسينا باخمايا‌راق، هر اينسانين سؤزونون و يا دوشونجه‌سي‌نين دوغروـ‌يالان‌لیغی منطيقي معيارلارلا اؤلچولور.

مقاله‌ده آشاغيداکي ايکي مسئله‌ني، يعني «دورتونون گيزلي‌لييي» و «دورتو و دوشونجه‌نين قاريشديريلماسي» مسئله‌سيني، آراشديريريق. آراشديرمانين باشيليجا فرضيه‌سي بودور: قورغو قورامی‌نین ايزله‌ييجي‌لري دورتولري دوشونجه‌لردن داها اؤنملي سايير، سونرا دوشونجه‌‌لري دورتولرين ايشيغيندا ده‌يرلنديرمه‌يه باشلاييرلار. ائله محض بونا گؤره دورتو و دوشونجه پروبلئميني آراشديرمازدان اؤنجه قورغو نظريه‌سيني گؤزدن اؤته‌ري کئچيرمه‌ييميز يئرينه دوشردي:

بعضي‌لري‌نين گومانينجا، بشر عالمينده هرنه باش وئريرسه، دوشونجه‌لر، ايستک‌لر‌ و عمل‌لر چارپيشماسي‌‌نين محصولو اولماقدان‌سا، ثروت‌ـ‌‌‌قدرت صاحيب‌لري‌نين یوغوردوقلاری قورغولارين سونوجودور. سانکي دوشمن قوه‌لري‌نين فيتنه‌ـ‌فسادلاري‌ اولماسا نه ايجتيماعي چکيشمه‌لر باش وئره‌ر، نه ده يوخسوللوق کيمي چاتيمازليق‌لار داغ بويدا عدالتسيزليک آنلاييشيني يارادار. بو گومانا دايانا‌راق، ايجتيماعي گئديش‌لري آچيقلاماغا چاليشديغيميز زامان، «قورغو قورامي» [توطئه نظريه‌سي] اورتايا چيخير. بو قورامين باشليجا آماجي اونون ايلکين شرح‌چي‌سي‌ کارل پوپئر′ين ديلينده بئله سسله‌نير: «توپلومدا باش وئرن، بيزيم نيفرت بسله‌دیییمیز ساواش، یوخسوللوق و ايشسيزليک کيمي بوتون «پيس» اولغولار [فاکت‌لار]، به‌يه‌نمه‌ديييمز فيکيرلر حؤکمن بير نؤوع پيس نيتين و يا بدبخت‌ليک گتيرن پلانين محصولو اولما‌لي‌دير. حؤکمن کيمين‌سه بونو تؤره‌تمکده بير «آماجی» واردير، البته کيمسه ده اوندان قازانج گؤتورور. باشقا سؤزله دئسک، آدي چکيلن نظريه‌يه گؤره، ايجتيماعي اولاي‌لارين ايضاحي‌نين اساسيني آيري‌ـ‌‌آيري فردلرين و گروپ‌لارين کشفي اولوشدورور کي، اونلارين باش وئرمه‌سينده ماراق‌لي‌دير، اوندان فايدا‌لانير، و اونون باش توتماسي اوچون پلان‌لار جيزيرلار.»[3]

---

§ اتک يازي‌لاردا مقاله‌نين قايناق‌لاري وئريلمه‌يه‌جک، (بو قایناق‌لارا قارا رنگ‌له یازیلمیش رقم‌لرله ایشاره اولونور)، يالنيز بعضي آچيقلامالار يئر آلاجاق‌دیر. (بو آچیق‌لامالارا قیرمیزی رنگلی رقم‌لرله ایشاره اولونور.) قايناق‌لار «قورغو قورامي» [نظريه توطئه] باشليقلي کيتابين چاپ واريانتيندا وئريله‌جک  .

[1] روش‌شناسي فاشيسم.

dürtü [2]: انگيزه، رانه [اينگيليسجه: drive]

دورتو، ‌اينساني اؤز احتياج‌لاريني اؤدمه اوچون حرکته گتيرمه‌يه مئیيل‌لنديرن عامیل‌دير. هارت‌لي “Drive”[دورتو]، “Need” [احتياج] و “Motive” [دئویندیریجی، حرکت‌وئریجی]  بير سببين اوچ آدي ساییر. دورتو بد‌نين ائله بير حالتي‌دير کي، بورادا جسماني قوه چئوره‌ده‌کي بولمه‌جیک‌لرینه دوغرو سفربر اولونور، سئچيجي بير آراج کيمي اونو يؤنلنديرير. بعضي‌لرينه گؤره، جاذيبه‌لر بد‌نين جوشقو شکلينده دويولان حالت‌لري‌دير. بونا گؤره ده، دورتو اينسانين چاليشمالاري، داورانيش‌لاري و تپکي‌لري اوندان آسيلي اولان داخيلي باسقي حالت‌لرينه دئييلير.

The social theory of conspiracy[3]. «قورغو نظريه‌سي‌» سیاست فلسفه‌سینده تانینمیش بیر تئرمین‌دیر. بیلیرم بو سؤزبيرلشمه‌سينده‌کي «نظريه» سؤزجويو اوخوجولاري سهوه سالا بيلر.  «قورغوسال باخيش» [نگاه توطئه‌آميز] و يا «قورغوسال ياناشما طرزي» [رهيافت توطئه‌آميز] مقصديميزي داها ياخشي چاتديرا بيلردي. لاکين همين باخيشين دونيا سويه‌سينده بئله آد قازانماسي مني ده موجود گله‌نه‌يي ايزمه‌له‌يه سوروک‌له‌دي.

تجرویه اؤنجه‌سی ، a priory [4]

[5] قضيه، proposition. کلاسيک منطيقده يارغي‌نين [حؤکمون] ديله گلمه‌سي؛ دوغرو يا دا يالنيش اولابيلن بير آنلاتيم [بيان]. چاغداش منطيق‌چي‌لر دوغرو يا دا يانليش اولابيلن آنلاتيم يانيندا مجهول قالان بير آنلاتیمین دا بولوندوغونا ديققتي چکميشلر. علم و فلسفه آرگومئنت و يا تجروبه سوزگجيندن کئچميش اؤنرمه‌لر اوزه‌رينده قورولور. آمما قورغو نظريه‌سينده‌کي ايره‌لي سورولموش اؤنرمه‌لر هئچ بير سيناغا بويون قويمورلار.

قایناق