21 Fevral, Dünya Anadili Günü Haqqında Ortaq Bildiri / 21 فورال، دونیا آنادیلی گونو حاقّیندا اورتاق بیلدیری

 

21 Fevral,  Dünya  Anadili  Günü  Haqqında  Ortaq  Bildiri

Güney Azərbaycan və İranda Azərbaycan türkcəsi rəsmi dil olsun!

 

İyirmi birinci  əsərin  əvvəlindən  etibarən birləşəmiş  milltlər  təşkilatının  aldığı  qərar  üzərə  21  fevəral  dünya  anadili  günü  adlanmış  və  bütün  ölkələrdə  bayram  kimi  qeyd  olunur.

Rasist  rejimin  üzümüzə  çəkib,  bağladığı  kor  pəncərəsinə  rağmən  anadilinin  bu  bayram  havası,  nəhayət  Təbriz  fəallarının  qeyərti ilə  2004-cü  ildə  keçirilən  samballı  bir  qurultayda  ölkəmizə  daşındı,  həmin  qurultayın  çox imzalı  qətnaməsi  milli  hərkatın  qızıl  səhifələrindən  biri  kimi  Yunesko  və  BMT-yə  sunuldu  və  o  gündən  etibarən  hər  il  21  fevəral  (yaxud  isfəndin  ikısındə)  həm  Azərbaycan,  həm  də  diyazporamız  tərəfindən  xarıcı  ölkələrdə  sürəkli  qeydə  alınmağa  başladı,    anadili  gününə  aid  çeşitli  mərasimlərimiz  bir  daha  hərəkatımızın  nəqədər  demokrat  və  mədəni  olmasını  dünyaya  sübut  etməkdədir.

Bununla  belə  anadil  bayramına   can  və  dildən  qatılan  millətimiz,  hələ  də  dil  haqlarına  yiyələnəməmiş,  hələ  də  tapdaqlar  altında  əzilməkədədir.  İran  islam  cümhüriyyəti  ana  yasasının  15-ci maddəsində  Fars  olmayan  millətlərin  anadilləri  və  ədəbiyyatlarının  məktəblərdə  rəsmi  dillə  yanaşı,  oxunulması  maniəsiz  sayılsa  da,  nə  tək  dövlət  orqanları  bunun  doğrültüsünda  heç  bir  atdım  atmır,  hətta  milli  dərnəklər  və  şəxslərin  könüllü  çabalarına  belə  əngəl  olurlar.  Beləlikə,  dövlət  orqanları  bilrəkdən,  Azərbaycan Türklərini  səssizcə  əridib,  itirməyə  çalışır.

Biz İran islam cümhüryyəti rəjiminin ölkədə Fars olmayan millətlərin dillərinə qoyduğu qanunsuz qadağanı məhküm edib, bu siyasəti qeyri insani və qeyri mədəni olduğundan qınayıb, İranda Türk nüfusunun sayısına əsaslanaraq, Azərbaycan türkcəsinin rəsmi dövlət dili olmasını istəyirik!

Dünya  anadili  günü  ərəfəsində  bu  bayramı,  dil  haqlarından  yoxəsün  qalan  bütün  insanlara,  xəsüsilə  də  Azərbaycan  qəhrəman  milltinə  təbrik  edir,  hamını  (ələlxüsus  insan  haqları  örgütləri  və  demokrat  şəxsiyyətləri)  ölkədə  dil  qadağası  əleyhinə  etiraz  səslərini  ucaltmağa  və  bu  yasaqların  aradan  qaldırılmasında  başlanan  hərəkətə  yardımcı  olmağa  çağırırıq.

20 Fevral 2011 – 1 İsfənd 1389

Azərbaycan Demokrasi Ocağı

Dünya Azərbaycanlılar Konqresi / DAK

Güney Azerbaycan İnsan Haqları Təşkilatı – Danimarka

Güney Azərbaycan Demokrat partiyası / GADP

Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı / GAMOH

 

———————————————————————–

 

21  فورال،  دونیا  آنادیلی  گونو  حاقّیندا  اورتاق  بیلدیری

گونئی آزربایجان و ایراندا آزربایجان تورکجه سی رسمی دیل اولسون!

اییرمی‌بیرینجی  عصرین  اوّلیندن  اعتیبارا  بيرلشميش  میلّتلر  تشكيلاتی‌نین  آلدیغی  قرار  اوزره  21  فئورال  دونیا  آنادیلی  گونو  آدلانمیش  و  بوتون  اؤلکه‌لرده  بایرام  کیمی  قئید  اولونور.

راسیست  رژیمین  اوزوموزه  چکیب،  باغلادیغی  کور  پنجره‌سینه  راغما  آنادیلی‌نین  بو  بایرام  هاواسی،  نهایت  تبریز  فعاللارینین  غئیرتی‌یله  2004-جو  ایلده  کئچیریلن  سامباللی  بیر  قورولتایدا  اؤلکه‌میزه  داشیندی،  همین  قورولتایین  چوخ ‌ایمضالی  قطعنامه‌سی  میلّی  حرکتین  قیزیل  صحیفه‌لریندن  بیری  کیمی  یونسکو  و  بئ.ام.تئ‌یه  سونولدو  و  او  گوندن  اعتیبارا  هر  ایل  21  فئورال  (یاخود  ایسفندین  ایکیسینده)  هم  آذربایجان،  هم  ده  دیازپورامیز  طرفیندن  خاریجی  اؤلکه‌لرده  سورکلی  قئیده  آلینماغا  باشلادی،    آنادیلی  گونونه  عایید  چئشیتلی  مراسیملریمیز  بیر  داها  حرکتیمیزین  نه‌قدر  دموکرات  و  مدنی  اولماسینی  دونیایا  ثبوت  ائتمکده‌دیر.

بونونلا  بئله  آنادیل  بایرامینا   جان  و  دیلدن  قاتیلان  میلّتیمیز  هله  ده  دیل  حاقلارینا  یییه‌لنمه‌میش،  هله  ده  تاپداقلار  آلتیندا  ازیلمکده‌دیر.  ايران  ایسلام  جمهوریتی‌  آنا  ياساسي‌نين  15-جی  ماده‌سینده  فارس  اولمايان  میلّتلرين  آناديللری  و  ادبیاتلارینین  مکتبلرده  رسمی  دیلله  یاناشی،  اوخونولماسی  مانیعه‌سیز  ساییلسا  دا،  نه  تک  دؤولت  اورقانلاری  بونون  دوغرولتوسوندا  هئچ  بیر  آتدیم  آتمیر،  حتی  میلَلی  درنکلر  و  شخصلرین  کؤنوللو  چابالارینا  بئله  انگل  اولورلار.  بئله‌لیکه،  دؤلت  اورقانلاري  بیلرکدن،  آذربایجان تورکلرینی  سس‌سیزجه  اریدیب،  ایتیرمگه  چالیشیر.

بیز ایران اسلام جمهوریتی رژیمی نین اؤلکه ده فارس اولمایان میللت لرین دیللرینه قویدوغو قانونسوز قاداغانی محکوم ائدیب، بو سیاستی غیری اینسانی و غیری مدنی اولدوغوندان قیناییب، ایراندا تورک نوفوسونون سایی سینا اساسلاناراق، آذربایجان تورکجه سینین رسمی دوولت دیلی اولماسینی ایسته ییریک!

دونیا  آنادیلی  گونو  عرفه‌سینده  بو  بایرامی،  دیل  حاقلاریندان  یوخسون  قالان  بوتون  اینسانلارا،  خصوصیله  ده  آذربایجان  قهرمان  میلّتینه  تبریک  ائدیر،  هامینی  (علی‌الخصوص  اینسان  حاقلاری  اؤرگوتلری  و  دوموکرات  شخصیتلری)  اؤلکه‌ده  دیل  قاداغاسی  علیهینه  اعتراض  سسلرینی  اوجالتماغا  و  بو  یاساقلارین  آرادان  قالدیریلماسیندا  باشلانان  حرکته  یاردیمجی  اولماغا  چاغیریریق.

20 فئورال 2011- 1 ایسفند 1389

آزربایجان دموکراسی اوجاغی

دونیا آذربایجان‌لی‌لار کونقرئسی (داک)

گونئی آذربایجان اینسان حاق‌لاری تشکیلاتی – دانیمارک

گونئی آذربایجان دمکرات پارتیاسی (گادپ)

گونئی آذربایجان میللی اویانیش حرکاتی

Her Milli Faalın Birinci Vezifesi Nedir? / Arif Keskin

Güney Azerbaycanda gerçek siyasi güç kimdir?. Güney Azerbaycan milli herekatnı güney Azaerbaycan siyasi hayatına  hakim siyasi hereket olaraq iddia edebilerikmi?. İran içindeki Azerbaycan Türklerinin siyasi davranış/reftarlarında öz milli kimlik ve hüviyetleri ne qeder tesir qoyur?. Yaşıl herekatı ve İran rejimi çatışması/toqquşmasında sessiz qalan Azerbaycanın bu siyasi reftarını onun milli bilinç/şuuru esasında analiz etemeye ne qeder haqqımız vardır? Bu analizleri hanki içtimai, siyasi ve iktisdai faktlara  dayandırırıq?. İran içindeki Azerbaycan Türkleri İran siyasi hayatındaki    esli ve esasi tezadı/çelişkini ne olaraq görürler?. Onların gözünde  Milli mesele esası meseledirmi?. Milli mesele onların esası meselesi olduğunu hardan bilirik?. Azerbaycan Türklerinin milli şuuru “Fars milliyetçiliyi olmadan İranda demokrasi olmaz” diyecek qeder yükselibmi? Neye dayanaraq iddia edirik ki Azerbaycanın birinci meselesi onun milli meselesidir ve iktisadi, sosial ve siyasi meseleleri ikinci dereceli olaraq görür?.Başqa bir sözle, Güney Azerbaycanda yaşayan Türkleri ne qeder tanıyrıq?. Uğrunda mübarize elediyimiz Azerbaycan Türklerı haqqında qapsayıcı tehlil/analizmiz varmı?.

 

Yuxarıdaki suallar size şaşırtıcı gelebiler. Ancaq o suallara  cevab vermeyen siyasi hereketin netice alması o qder de asan deyil. Biz netice almaq isteyirikse öz millitemizi yaxşı tanımalıyıq. Milli herekatımızın gücünü, imkanlarını ve sınırlıqlılarını (mehdudiyet) yaxşı bilmeliyiq. Azerbaycanın şeher ve kendlerinde ne qeder nufuzumuz olduğunu doğru ölçmeliyik. Hanki içtimayi/sosial sınıfların bizimle olduğunu doğru teşxis etmeliyik. Azerbaycanın öz milli kimlik ve hüviyeti yolunda ne qeder fedakarlık elme qapasite/zerfiyeti olduğunu objektif olaraq deyerlendirmeliyik. Azerbaycan-Türk milletinin bizden ne gözlediyini ve onlara ne vermemiz gerektiyini diqqetle araşdırmalıyıq.

 

Yuxarıda belirtdiyim  meseleleri ne qeder diqqete alırıq?. Doğrusunu söylemek gerekirse diqqete almırıq. “ Babam  dedi kör dedi her gelene vur dedi” mentiqiyle mübarize olmaz. Milletini tanımayan siyasi hereket- ne qeder niyeti yaxşı olarsa da  olsun- öz milletini felakete aparıb çıxardar.  Gelinen noqtede öz milletimizi her terefli tanımaya ehtiyacımız var. Bezilermiz “ biz tanıyrıq” diyebilerler, ancaq,  onlara da demeliyem ki tessufle tanımırıq. Bizim hele de Güney azerbaycanın iktisadi imkan ve mehdudiyetleri haqqında samballı ve elle tutulur tehlilimiz yoxdur. Bizim hele de öz içimizdeki mezhebi azlıqlarımız(ehl-e heq ve Sünniler) haqqında ne istatistik(amari)faaliyetimiz var ne de onlarla nece reftar edeceyimiz haqqında demokratik  bernamemiz var. Tessufle bu listeni sonsuza qeder uzatmaq mümkündür .

 

Diyeblersiniz ki bu işler mütexessislerin sahesi   olduğu üçün bunlar araşdırmacıların görevidir. Onda men de soruşaram ki bes siyasetçiler ne işe yararlar? Bizim siyasi teşkilatlarımızın işi nedir?. Mene göre Güney Azerbaycan milli herekatındaki teşkilatlar öz görevlerini yerine getirmirler.  Bütün bu meseleleri  ışıqlandırmaq üçün kolektif çalışmaya ehtiyac vardır.  Kolektif faaliyetler de teşkilatların görevidir.

 

Güney Azerbaycan milli Herekatı netice almaq isteyirse öz milletini ve o milletin içindeki  nufuz ve mehdudiyetlerini  tanımalıdır. Üstelik her zamanda gözleri de o insanların üstünde olmalıdır. Onların derd, sevinç, umud, arzu ve qorxularını yaxşı bilmeli . Biz öz milletimizi gözlemlemeliyik, müşahide altında tutmalıyıq.  Bizim gözlemimiz polis ve güvenlikçi gözleminden ferqli olmalı ve analizci gözüyle baxmalıyıq.  Bizim gözlemimizin nesnesi (meful-e şenasayisi) milletimizin  kolektif temayülleri, arzuları, qorxuları ve gelecek üçün düşünceleri olmalıdır. Biz öz milletimizin fars milliyetçiliyinden, irançılıkdan, merkeziyetçi güçlerden ve merkeziyetçi siyasi axımlardan ne endazede r qopub-qopmadığını bilmeliyiq ve bu meseleni de her zaman gözlem altına almalıyıq.

 

Bu işler teşkitların vezifesi olduğu halda onların bu istiqametde faaliyet etme niyetleri yoxdur. Görüldüyü kimin mesuliyet ferdlerin üstüne düşür. Bu iş üçün milli faallar özlerini yetişdirmelidirler. Siyaset, sosyoloji, iktisad, psikoloji (revanşenasi) ve beynalxalq elaqeler haqqında çıxan kitab ve meqaleleri oxumaq gerekir. Zamaınımız azdır. “Her kes özünün mesuludur” ilke/prensipiyle  emel ederek araşdırma ve oxuma faaliyetimizi başlamalıyıq. Kitab, meqale ve kiçik yazı olas de bele oxumağın  özü de bir mübarize olduğuna inanmalıyıq.  Araşdırmaq özü de  mübrizenin önemli parçasıdır. Bu istiqametde her kes özünü yetişdirmekle mesul olduğunun bilincinde  olmalıdır. Biz öz teorik bilgimizi ilerletmeliyik ve bununla beraber öz milli sahemiz (Güney Azerbaycan) haqqında da çox yönlü ve objektif bilgi ve melumatlara sahib olmalıyıq.  Bizim milli herekatımızda ziyali yoxdur deyiler. Ziyali göyden zenbille düşümür ki. Ziyalılar gece-gündüz oxuyaraq yetişirler. İnsanların çoxu öz hayatlarıyla meşgul olarken onlar oxuyurlar.  O qeder oxuyur ve düşünürler ki onların da “ruhları terleyir”.

 

İran rejimi uçruma doğru gedierkken  Güney Azerbaycan da yavaş yavaş üsyana hazırlaşır. Biz özmüzü hazırlasaq da hazırlamasaq da  Azerbaycan üsyan edecek. Azrerbaycanın üsyanı bizim istek ve irademizden müsteqil olaraq gerçekleşecek. Azerbaycan bizi gözlemeyecek.  Güney Azerbaycan üsyan ettiyi zaman onu milli herekatımız rehberlik etmeli ve edebilmelidir.

 

Ona göre Güney Azerbaycanı  tanımalıyıq. Onu derinlemesine öyrenmeliyiq. Temayüllerini bilmeliyiq. Ona göre sözümü yene de tekrarlayıram: her bir Güney Azerbaycan milli faalı özünü siyasi mütexessis kimin yetişdirmeli. Bu “mümkün deyil” demeyin. Mümkündür. Ettiyimiz her tür tenbellik ve zeyiflik milletimizin zererine olduğunun bilincinde olmalıyıq. Tenbelliyi buraxmalı ve yola qoyulmalıyıq. Atalarımız  “göz qorxaqdır  ayaq ise  igid ” deyibler.

 

Arif Keskin

17 Şubat 2011

Ankara

Ana dil Yasağı , Tecavüz , Daşqalaq və Edam

İran’da Basqı Altındaki Millətlərdən Olan Qadınlara Qarşı Dövlət Şiddəti

Sevda Zencanlı

Bugün başta şərq toplumu olmaq üzərə tüm dünyaya hakim olan patriyarkal (ata-kişi mərkəzli, kişi hakimiyətli) sistəmde hər növ (eqtisadi, milli, sosyal ve politik) təhəkküm ve basqı ilişkisi (əlaqəsi), en çox qadınları məqdur edir. Qadınları kişilərin «namus»u kimi görən, qadının kimliğini özüne gore yox, kişiyle olan əlaqəsine gore oluşturan bu sistemin nəticəsi olaraq, bir şəxsi təhqir etmenin, basqı altına almanın ve aşağılamanın en başlıca yolu onun ailəsindeki qadınlara təhqir olunmasıdır: Bu təkçə şəxslər üçün yox, sosyal topluluqlar ve dolayısıyla uluslar üçün de keçərlidir: Bir ulusu basqı altına almanın ve aşağılamanın bir yolu da o ulusun qadınlarına qarşı muxtəlif yollarla şiddət uygulamaqdır. Bu səbəblədir ki tarixdən bugüne savaşlarda işğalcı dövlətlərin əsgərləri işğal olunan yurdda təhəkküm ve iqtidarlarının isbatı olaraq qadınlara tecavüz edirlər ve yenə bu səbəblədir ki muxtəlif ölkelərdə dili ve ulusal kimliyi yasaq olan basqı-altındaki milletlər, hakim-ulusun qadınlarından çox daha dərin ve çox-boyutlu (çoxmiqyaslı) bir zülmə məruz qalırlar. Bugün İran’da Fars etnik kimliyine (ethnicity) yani ulusuna mənsub olmayan qadınların gördüyü dövlət şiddəti (zorakılığı), patriyarkal sistəmdeki bu iqtidar-təhəkküm savaşının bir qoludur.

Şübhəsiz İran’da yalnız milli varlığı basqı altında olan Türk, Kürd, ərəb, Bəluç vs. qadınları yox, tüm qadınlar dövlət şiddətinə məruz qalırlar: Bugün Tehran, İsfahan, Şiraz, Qom kimi şəhərlərde de dövlətin polisi qadınları İslami Hicaba məcbur edir, qadın haqlarını taptalayan muxtəlif qanunlar etnik kimliyinden yani ulusundan asılı olmayaraq İran’daki tüm qadınları hədəf alır. Ancaq ölkədə yaşananlara, patriyarkal sistəmin sosyolojik təhlilinin ışıqında baxılanda, burdaki basqı altındaki millətlərin qadınlarına qarşı dövlət şiddətinin, diğərlərinə olandan daha fərqli ve daha ağır bir formda olduğunu görürüq

Hərşeydən əvvəl, bu ulusların anadilinin təhsil, mətbuat kimi sahələrdə yasaqlanmasının özü mənəvi bir dövlet şiddətidir ve en çox da bu yasaqa məruz qalan milletlərdəki qadınları, yani anaları hədəf alır. Her toplumda, nəsilden nəsilə dili ve kültürü (mədəniyyəti) davam ettirən şexs, toplumun en kiçik vahidi olan ailədəki “ana”dır, yani qadındır. “Ana”dil yasaqının başlıca nəticəsi olaraq ananın uşaqıyla əlaqesi çoxdilliliğin neticesi olaraq problemliləşir, birçox durumda anadilde təhsil yasaqının yarattığı assimilasiya (assimilation: özgələşmə), uşaqların «ana»dillerini danışabilmemelerinə ve bu səbəblə ana-uşaq əlaqesinde bir qopuqluq yaşanmasına yol açır: Ve ananın uşaqıyla «ana»dilinde daniışabilməməsi olur nəticə. Bu həm “ana” kimliyində, dolayısıyla “qadın”da, ve həm ulusal kimlikte dərin yaralar açır.

Anadil yasaqına əlavə olaraq, rəsmi mətbuat və digər yollardan edilən təhqirlər, dövlət məsulları ve polisləri tərəfindən tecavüz, cinayətlər, idam ve daşqalaq, basqı-altındaki milletlərin qadınlarına qarşı iqtidar-təhəkküm savaşında qullanılan silahlardırlar.

Misal olaraq 2010 ilinin İyun ayında Təbriz’de Bəsicilər tərəfindən təcavüze uğrayıp qətlə yetirilən 26 yaşlı Elnaz Babazade’ye uygulanan bu şiddətin, Təbriz mərkəzli Azərbaycan’ın öz qədərini təyin həqqi taptalanan bir yurd olduğu gərçeği diqqətə alınanda, siyasi bir anlam da taşıdığı görülür. Azərbaycan qadınının məruz qaldığı dövlət şiddətinə, İranın muxtəlif həbsxanalarında daşqalaq (rəcm) yoluyla idam olunmayı gözləyən qadınlardan da misal çekməq olar. Sayısı en azı 19 nefer olan bu qadınların birçoxu Azerbaycanlıdır. Bu qadınlardan biri olan Təbrizli 25 yaşlı Məryəm Qorbanzade, tutulduğunda hamilə idi ve qanunlara görə hamilə bir qadın edam olunamayacağı üçün, vəkilinin Avropa mətbuatına vərdiği beyanatlara göre aborta məcbur edildi. Yenə Avropa ve Dünya mətbuatına sesini çattıran ve bir müddət əvvəl azad bıraxıldığı haqda yalan xəbər yayılan ancaq helə de edamı gözleyən Səkinə Aştiyani de bir Azerbaycanlı qadındır ve vəkilinin beyanatlarına gore Fars dilinde danışabilmediği üçün məhkəmədə özünü savunmaqda çətinliq çekmiştir.

Milli kimlik haqları yada qadın haqları sahəsində fəal olan Azərbaycanlı qadınların həbsolunaraq cismi ve mənəvi basqılara məruz qalması da dövlət şiddətinin bir növüdür: Son olaraq 6 ay həbsə məhkum olan Arman öyrənci təşkilatı üzvü ve Azərbaycan Qadını adlı öyrənci qəzətinin editoru Fatimə Nəsirpur kimi.

Əlbəttə birçox fərqli millətin yaşadığı İran’da basqı altında tutulan, dili ve kimliği yasaqlanan ve öz qədərini təyin haqqı taptalanan tək xəlq Azərbaycanlılar değildir: Türklərin yanında Kürd, Ərəb, Bəluc ve digər uluslardan qadınlar da bu şiddətə məruz qalırlar. Bugün bir Kürd qadını olan (yani həm milli kimliği, həm Sünni məzhəbi ve həm cinsiyəti səbəbiylə ayrı-seçkiliğe məruz qalmış olan) Zeynəb Cəlaliyan illərdir ki “muharəbə” ittihamıyla edamı gözləyir. Tutulduğu hebsxanada ciddi sağlık problemləri yaşayan Zeynəb hər iki gözündən tıbbi əməliyata ehtiyac duyur, ancaq xəbərlərə göre həbsxana mesulları ona “Sən edam olacağın üçün gözlərinə əhtiyacın yoxtur’” sözüylə tedavisinə icaze vərmir ve beləliklə tüm əxlaqi-vicdani quralları çiyneyirlər.

Dövlət şiddəti başlığı altında bu növ basqılara təkçə İran’dan yada Azərbaycanlı Türklərdən yox, dünyadaki birçox ayrı ölkedən ve birçox ayrı xəlqdən misallar tapmaq olar: Rusyada Çeçənlər ve Şimali Kafkasyalı Müsəlman xəlqlər, İspanyada Bask (Basque) milləti, Böyük Britanya’da Şimali İrlandali qadınlar ve siyasi mübarizələri, Türkiyede Kürd xəlqi, Çinde Uyqur Türkleri ve Uyqur qadını Rabiya Qadir, Afganistan ve Pakistandaki Bəluclar….Ölkələr, xəlqlər ve qanunlar fərqlense de hakim sistəmin patriyarkal (kişi hakimiyətli) ve mərkəzi dövlətçi «tek dil-tek millət-tek dövlət» şuarlı “monist” (tekçi) fəlsəfəsi eynidir:
Dolayısı ilə basqı altındaki milletlərden olan qadınların gördüğü zülm de bu sistəmin bir nəticesi olaraq müştərəkdir.

Qaynaq : azad-qadin

Güney Azerbaycan, İran’da Cumhurbaşkanlığı Seçimleri ve Yeşil Hareketi-Arif Keskin

İran’da yaşanan siyasi gerginlik aslında çok boyutlu bir sosyal-siyasal olgudur. Var olan gerginliğin bütün boyutları değerlendirilmedikçe yapılan analizler eksik kalacaktır. İran’a ilişkin analizlerde özellikle İran’daki etnik grupların siyasi eğilim, istek, irade ve duruşları analiz dışı bırakılmaktadır. Hâlbuki İran, sadece Farslardan oluşmamaktadır. Etnik bir mozaik olan İran’da 90 dil ve lehçe konuşulmaktadır. Gökkuşağını andıran İran’daki toplulukların dil, din, mezhep ve etnik farklılıklarını ve İran’ın sosyo-kültürel yapısını analiz etmeden İran’da olup-biteni anlamakta zorluk çekileceği açıktır.  Bu çerçevede, Güney Azerbaycan Türklerinin siyasi eğilim ve eylemleri, İran’daki son dönem gelişmelerinin analizi bakımından önemlidir.

Azerbaycan Türklerinin Önemi

İran’ın etnik gruplarından Türkler, İran’da yerleştikleri coğrafyanın büyüklüğü, ülkenin siyasi hayatındaki etkinlikleri, nüfuslarının yoğunluğu ve İran tarihinin dönemeçlerindeki belirleyici rolleri nedeniyle ayrıcalıklı bir konumdadır. 70 milyon İran nüfusunun 30-35 milyonunun Türk olması, Türkiye’den sonra en fazla Türk’ün yaşadığı ülkenin İran olduğu gerçeğini doğurmaktadır.

İran’da Azerbaycan Türkleri 25-30 milyon nüfuslarıyla, Farslarla birlikte İran’ın en güçlü topluluğudur. Siyasi literatürde “Güney Azerbaycan” olarak adlandırılan İran sınırları içerisindeki Azerbaycan’ın tarihi coğrafyası, Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti sınırlarından başlayan 250,000 km’lik bir yüzölçümü ile İran’ın merkezine kadar uzanmaktadır. İran’daki Azerbaycanlılar (Güney Azerbaycan) sahip oldukları siyasal güç, sosyo-kültürel, ekonomik, nüfus ve jeopolitik konumları itibari ile İran’daki değişimlerde sürekli başat ve belirleyici rol oynamışlardır. Başka bir ifade ile İran devletini “tarihi olarak Türkler tarafından yönetilen, ancak Fars diliyle konuşan devlet” olarak tanımlamak mümkündür. Bu olgu 1924’den sonra kırılmaya başlasa da, İran’da Azerbaycan Türklerinin siyasal, kültürel ve ekonomik etkinliği hala devam etmektedir. Söz konusu durum İran’daki Azerbaycanlıların sisteme çeşitli bağlarla entegre olmasını sağlamıştır. 1979 İran İslam devriminin ardından İran’da yükselen etnik milliyetçilik Güney Azerbaycanlıları da etkilemiştir. Bu süreç İran Azerbaycanlıları arasında Türk ve Azerbaycan kimliği çerçevesinde yeni bir siyasi arayış doğurmuştur. “Güney Azerbaycan Milli Hareketi” olarak adlandırılan hareket, özellikle Sovyetlerin dağılmasının ardından bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla güçlenmiştir.

Güney Azerbaycan Milli Hareketi’nin, İran’daki bütün Azerbaycan Türklerini kapsadığını söylemek doğru olmaz ancak geniş bir tabana sahip olduğu da açıktır. Ayrıca Güney Azerbaycan’da en güçlü siyasi harekettir.

Güney Azerbaycan ve Cumhurbaşkanlığı Seçimleri

İran’daki Azerbaycanlıların cumhurbaşkanlığı seçimlerinde adayların etnik kimliklerine önem verdikleri 2005 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde anlaşılmıştı. 2005’de Azerbaycan Türkü olan Muhsin Mehrelizade, kazanma şansı hiç olmadığı halde Türk olduğu gerekçesiyle Azerbaycanlılar’dan en fazla oyu alan aday olmuştur. Bu durum rejim mensubu bazı Azerbaycanlı politikacıların iştahını kabartmış ve milliyetçi güçlerin önemini artırmıştı.

Güney Azerbaycan Milli Hareketi’nin 12 Haziran 2009 seçimlerine çelişkili koşullarla girdiğini söylemek doğru olacaktır. Bir taraftan Azerbaycan halkının üzerindeki nüfuz ve etkinliklerinin farkındaydılar. Milliyetçiler içinde Anayasa Koruyucular Konseyi filtresinden geçebilecek bir siyasi şahsiyetin olmayışı da önemli diğer bir husustu. Ayrıca seçimin Haziran’da gerçekleşmesi Azerbaycanlılar açısından duygusal bir zemindi ve Ahmedinejad aleyhinde geçmesini sağlıyordu. Çünkü Mayıs 2006’da devletin İRNA resmi haber ajansına bağlı İran Gazetesi’nin yayınladığı karikatürde Azerbaycan Türkleri hamamböceği olarak gösterilmiş, ardından Azerbaycan’da geniş çaplı gösteriler düzenlemişti. Bu gösterilerde 50’den fazla insan ölmüş, binlerce kişi tutuklanmıştı. Mayıs ayının bu olayların yıl dönümü olması nedeniyle cumhurbaşkanı adaylarının propaganda çalışmaları bundan etkilenmekteydi. Ayrıca Azerbaycanlıların örgütsüz olması, süreci yönetecek liderden yoksunluk, koordinasyon- istişare mekanizma ve kültürünün olmayışı süreci belirleyen diğer faktörler olarak görülebilir.

Güney Azerbaycan Milli Hareketi bu seçime asgari isteklerle başladı. Milliyetçilerin amaçlarını “istek, arzu ve hedeflerini ülke içinde yaymak, bu vasıta ile sürece damgalarını vurmak” olarak özetleyebiliriz. Hareket’in politika değişim isteğinden ziyade Azerbaycanlıların sesini duyurma, varlıklarının kabul edilmesini sağlama, İran ve dünya kamuoyuna yönelik bir tanıtım iradesi çerçevesinde şekillenen asgari bir beklenti ile yola çıktığını söylemek mümkündür. Beklentilerinin sadece seslerini duyurmak olduğunun diğer bir göstergesi, milliyetçi gruplardan olmayan şahısları desteklemeleridir. Sadece cumhurbaşkanının değişmesiyle rejimde büyük değişim olmayacağı gerçeği düşünüldüğünde Hareket’in aslında İran’da rejim değişikliği beklentisinin olmadığı ve dolayısıyla Cumhurbaşkanlığı seçimine propaganda fırsatı gibi yaklaştığı anlaşılmaktadır. Kendi içlerinden Anayasa Koruyucular Konseyi filtresinden geçebilecek aday çıkaramama endişesinin ağır basması da Milliyetçi grupların seçime asgari bir beklenti ile girmelerinin diğer bir sebebidir. Temelde ise bir özgüven eksikliğinin bulunduğunu söylemek mümkündür. Ekber Elemi’nin desteklenmesi bu çerçevede anlam ifade etmektedir.

Milliyetçilerin büyük bölümü, Azerbaycan Türkü olan daha önce milletvekilliği yapmış ve rejimin içinden olan Ekber Elemi’yi desteklemeye başlamışlardı. Ne Elemi milliyetçi bir politikacı idi ne de milliyetçiler ona güveniyorlardı. Milliyetçiler, Elemi’nin seçime katılmasıyla bir propaganda fırsatının doğabileceğini ve desteklerinin Milli Hareket’in kendini tanıtmasına yarayabileceğini düşünüyorlardı. Milliyetçilerin Elemi politikalarının “propaganda fırsatı” gibi araçsal bir konsept çerçevesinde şekillenmiş olması gibi Elemi de milliyetçilere aynı çerçevede bakıyordu. Elemi, Türk milletvekilleri içinde Azerbaycan Milli Hareketi mensupları ile en fazla ilgilenen milletvekili olmasına rağmen milliyetçi değildi ve Azerbaycan’ın isminden yararlanarak sistemde kaybetmeye başladığı pozisyonu yeniden kazanma arzusundaydı.

Ekber Elemi’yi destekleme konusu, Milli Hareket için ilk bölünmeyi yarattı. Hareketin büyük bölümü Elemi’yi desteklerken azınlık olan bir bölümü ise bu desteğin düşünüldüğünden daha sakıncalı olacağını söylüyorlardı. Bu grup, Elemi’nin “rejim adamı” olması nedeniyle onun yanında yer almanın rejime Milli Hareket içinde nüfuz ve etkinlik kazanma fırsatı verme anlamına geldiğini söylüyordu. Ayrıca bu gruba göre milli hareket özgüvene sahip olmalıydı kendi içinden aday çıkartma zamanının geldiğini ve sadece propaganda amaçlı bir seçim çalışmasının ötesine geçerek daha etkin, güçlü ve sağlam bir organizasyonla sürekliliği olan bir çalışma içinde olmak gerektiğini vurguluyorlardı. Ayrıca araçsal bir yaklaşım ile bazı adaylara destek vermek, “kaybetmeyi baştan kabullenmek” ve “kuralını belirleyemediğin bir oyuna başkasının oyuncusuyla girmek” demekti. Ayrıca Elemi’nin desteklenmesi de uygun bir propaganda aracı değildi. Çünkü Anayasa Koruyucular Konsey’den veto yiyeceği yüksek bir ihtimaldi. Elemi’nin adaylığının engellenmesinin ardından yaşanılacak süreç tam anlamı ile düşünülmemişti.

Nitekim Ekber Elemi de Anayasa Koruyucular Konseyi’nden geçemedi. Elemi’nin Anayasa Koruyucular Konseyi’nden onay alamaması üzerine milliyetçiler ne yapacaklarını şaşırdılar. Elemi vasıtasıyla doğmuş olan süreç bitti ve milliyetçiler beklemedikleri bir vaziyet ile karşı karşıya kaldılar. Elemi veto yedikten sonra sessizleşti ve Azerbaycanlılar da bu suskunluğun üzerine bir şey yapamadılar. Bu süreçte ne Elemi hakkını aramak için Azerbaycan halkını protestoya çağırdı ne de Azerbaycan halkı Elemi’nin hakkını korumak için sokağa döküldü.

Azerbaycanlıların seçime sürecinde davranış modeli belirlemelerini zorlaştıran diğer bir konu da seçim sürecinde İran eski Cumhurbaşkanı Muhammet Hatemi’ye ait olan ve Türkleri açık ifadeler ile aşağılayan video görüntülerinin yayınlanmasıydı. Bu görüntüler Azerbaycan’da Hatemi ve reformculara karşı büyük protestolara sebep oldu. Reformcuların adayı Mir Hüseyin Musevi de bu süreçte net bir duruş sergilemedi. Bu görüntülerin yayınlanması, Azerbaycan’ı tam anlamıyla bir paradoksla karşı karşıya bıraktı. Azerbaycan bir taraftan Ahmedinejad’ı istemiyordu, diğer taraftan Hatemi’nin aşağılamalarını sindiremezdi. Bu nedenle Azerbaycanlıların büyük bölümü Mir Hüseyin Musevi’ye oy verseler de pasif bir süreç içine girdiler.

Güney Azerbaycan Sürece Neden Aktif Katılmadı?

12 Haziran seçimlerinin ardından İran’da ciddi şekilde gösteriler düzenlenmeye başladı. Bu gösterilerin Farsların yoğun olarak yaşadığı yerlerde yaşandığını söylemek mümkündür. İran’daki etnik gruplar bu sürece aktif katılmadılar. Onların katılımları için ciddi baskı ve istekler olduğu halde katılmadılar. Seçimden daha önce İran’da Türk, Arap, Beluci ve Kürt bölgelerinde sürekli gerginlik olduğu halde, seçimler sonrasında bu bölgeler daha sakindi. Göstericiler bütün etnik grupların protestoya katılmasını isteseler de özellikle Azerbaycan’a önem verdiklerini sürekli açıklıyorlardı. Azerbaycan diğer etnik gruplara göre daha çok nüfusa sahiptir ayrıca diğerlerinden farklı olarak merkeze uzanmaktadır. Hâlbuki diğer etnik gruplar sadece “çevre”deler ve etkinlikleri merkeze pek fazla yansımamaktadır. Ayrıca Azerbaycan’ın devrimlerde iş bitirici olması ve onun katılmaması durumunda sonuç almanın zorlaşacağı algısının yaygın olması da çağrıların öncelikle Azerbaycan’a yapılmasında etkili olmuştur.

Azerbaycan hakkındaki bu tarihi algının ona sembolik bir güç kattığı açıktır. Bu sembolik anlam sebebiyle Azerbaycan’ın katılması, cesaret arttırıcı; katılmaması da cesaret kırıcı olduğu açıktır. Azerbaycan katılmadı. Bu durum büyük şaşkınlıkla karşılandı. Çünkü Azerbaycan’la İran rejimi ve özellikle Ahmedinejad arasında ciddi sorun vardı. Bu sorunun temelinde 2006 Mayıs ayında Türklere hakaret eden karikatür ve sonrasında yaşananlar; Ahmedinejad’ın hakaret edenleri cezalandırmak yerine Azerbaycan Türklerinin itirazlarını kanlı şekilde bastırması bulunmaktadır. Bu hadise unutulmamıştı. Üstelik seçimlerin bu hadisenin yıl dönümünde gerçekleşmesi, bu öfkeyi yeniden yeşertebilecek duygusal zemini oluşturmuştu.

Azerbaycan halkı bu gösterilere katılmasa da itirazların doğuşu milliyetçilerin parçalanmasına neden oldu. Gösterilerin hemen arkasında milliyetçiler yine parçalandılar. Milli Hareket’in geniş bölümü bu sürece katılmamaktan yana iken azınlıkta kalan bir grup aktif katılımı savunuyordu; hala da savunmaktadır. Bu gruba göre İran’daki demokratikleşme süreci Azerbaycan’a fayda verebilir. Hameney ve Ahmedinejad’ın zayıflaması veya devrilmesi en fazla Azerbaycanlılara yarar sağlayacaktır ve Hameney ile Ahmedinejad’ın güçlü olmasından da en fazla Azerbaycan zararlı çıkacaktır. Bu gruba göre Hameney var olan gösterileri bastırmayı başarırsa artık Azerbaycanlılara karşı daha sert olacaktır. Bu nedenle Azerbaycan bu sürece katılmalı ve sonuna kadar gitmelidir.

Milliyetçilerin büyük bölümü ise bu sürece katılmamaları gerektiğini düşünüyordu. Katılmamayı savunanlar çeşitli argümanlar öne sürmektedirler.  Bu karşıtlığın temelinde Azerbaycan’ın demokrasi tanımı ile “Yeşil Hareketi”nin (Conbeş Sebz) tanımının farklı olması yatmaktadır. Azerbaycanlılara göre İran’da demokrasi, sadece Dini Lider Ali Hameney ve Cumhurbaşkanı Mahmut Ahmedinejad’ın değişmesiyle yerleşecek değildir. Azerbaycanlılara göre etnik, dilsel, dinsel ve mezhepsel farklılığın ve bunun siyasi sistemde temsil olunmasının kabulü ile İran’da demokrasi mümkün olabilecektir. Bu sava göre; merkeziyetçi güçler, İran’daki etnik farklılığın yasal düzlemde kabulünü reddetmekte ve bunu halledilmesi gereken bir sorun/eksiklik olarak değil bir tehlike olarak görmektedirler. Azerbaycanlılara göre; İran’daki despotizmin menşei ve demokrasiye geçilememesinin temel sebebi aşırı merkeziyetçi ve Fars milliyetçiliğine dayalı bir İran oluşturma çabalarıdır. Güney Azerbaycan milliyetçilerine göre Fars milliyetçiliğine dayalı bir İran oluşturma çabasının sonuç vermediği, hem Şah Rıza Pehlevi hem de İslam Cumhuriyeti zamanında, tecrübe de edilmiştir. Bu nedenle İran’daki demokrasi hareketi, söz konusu tarihi tecrübelerden yola çıkarak İran’daki bütün kolektif farklılıkları içine alacak kapsayıcılıkta bir proje üretmelidir. Her türlü farklılığı kapsayan bir proje olmadığı takdirde önceki dönemlerde olduğu gibi değişimler demokrasiyle sonuçlanmayabilecektir. Üstelik bu defa etnik çatışmaya dayalı bir kaosa sürüklenilebilir. Azerbaycanlılara göre merkeziyetçi demokratik güçler bu olgunluğa erişmiş değiller. Özellikle Yeşil Hareketi (Cenbeş-e Sebz) planlı bir hareket olmaktan ziyade tepkisel bir harekettir. Sadece rejimi değiştirmek isteyen Yeşil Hareketi, yerine koymak istediği rejimi açıklayamamakta ve “Yeni Bir İran” hakkında herhangi berrak fikir de ortaya koyamamaktadır.

Azerbaycanlıları engelleyen diğer faktör de Azerbaycanlıların tarihi tecrübeleridir. İran’ın son iki yüzyılındaki büyük değişimlerin Azerbaycan’ın iradesi ile olduğu çok açıktır. Devrimler sonuçlanıp yeni rejim yerinde oturduktan sonra ilk kurbanın Azerbaycan olduğu algısı da mevcuttur. İran’da gerçekleşen devrimler ve bundan daha çok devrimlerin çoğunlukla Azerbaycanlıların kendi eliyle olması, daima Azerbaycan’ın zararına olmuştur. Her bir değişim, Azerbaycan’ın küçülmesi, zayıflaması ve etkinliğinin azalması sonucunu doğurmuştur. 1906’da başlayan Meşrutiyet Devrimi, Azerbaycan’ın liderliğinde sonuçlanmış ancak bu devrimin sonucu olarak Türkmen Gacar (Kaçar) hanedanı devrilmiş ve onun yerine Rıza Pehlevi gelmiştir. Gacar döneminde Azerbaycan birinci ekonomik merkez, ikinci siyasi merkez iken Pehlevi döneminde bütün ayrıcalıklarını kaybetmiştir. 1979 İslam Devriminde de Azerbaycan liderlik yapmış, devrim sonlandıktan sonra İslam rejimin ilk kanlı baskın yaptığı yer Azerbaycan olmuştur. Ardından Azerbaycan tarihinin hiçbir döneminde yaşamadığı ekonomi, siyasi ve kültürel baskıya maruz kalmıştır. Azerbaycanlılar için hem çoğunlukta olmalarına hem de bütün değişimlerde başat rol oynamalarına rağmen değişim süreçlerinin sonunda hep en zarar gören taraf olmaları ciddi bir çelişki ve çekincedir.  Azerbaycanlılar bu çelişkiyi aşma arayışı içindeler. Azerbaycanlılar daha önceki dönemlerden farklı olarak bu kez sadece kendi çıkarlarını güvence altına alabilecekleri bir süreç içinde yer almak istiyorlar. Azerbaycanlılara göre; İran’ın iç siyasi dengeleri, bölgesel denklemler ve küresel güçlerin pozisyonları dikkate alındığında, bu sürece katılmaları halinde kendileri için yine, yeni bir acılı bir dönem başlayabilecektir.

Güney Azerbaycan Milli Hareketi’ne mensup insanlara göre Güney Azerbaycan iki cephede demokratik mücadele vermektedirler. Bir taraftan İran İslam Cumhuriyeti’nin laik, demokratik ve çoğulcu bir sistem dönüşmesi için çaba gösterirlerken diğer taraftan merkeziyetçi rejim muhalifleri ve karşıtlarını da daha kapsayıcı bir demokratik projeyi sahiplenmeye zorlamaktadırlar. Azerbaycanlıların sürece katılmamaları, aslında rejim muhaliflerine yönelik, İran’ın tarihsel, toplumsal ve çoğulcu etnik dokusunu dikkate alan bir demokrasi anlayışı daveti olarak da yorumlanabilir. Bu nedenle, Azerbaycanlıların iki cephede demokratik mücadele vermeleri gerekçesi ile aslında İran’da “üçüncü cephe” oluşturdukları söylenebilir.

Azerbaycan’ın 12 Haziran seçimleri sonrasındaki protestolara katılmasını engelleyen diğer husus da rejimin Azerbaycan’a gösterebileceği sert tepkinin ön adımlarının gözlemlenmesiydi. 12 Haziran‘dan itibaren Azerbaycan’da resmen ilan edilmemiş bir sıkıyönetim ortamı oluşmuştu. Çünkü rejim, Tahran’da başlayan gösterilere Azerbaycanlıların katılmasını istemiyordu ve bunu engelleyebilmek için de Azerbaycan bölgesini daha sıkı biçimde kontrol altına almıştı. Bu nedenle muhtemel bir gösterinin bilançosunun Azerbaycan’da ağır olabileceği endişesi hâkimdi. Ayrıca medya desteğinin de zayıf olacağı hesaba katılıyordu ve muhtemel bir çatışmada özellikle merkezden uzak noktalarında durumun daha da kanlı olabileceği düşünülüyordu.

Azerbaycan’ın katılmasını engelleyen diğer husus da Yeşil Hareketi’nin lider kadrolarının Azerbaycan hareketi karşısındaki tutumları olmuştur. Bu hareketin liderleri ve basın güçleri Milli Hareket’e hep kuşkuyla bakmış ve mesafeli olmuştur. Nitekim Mayıs 2006’daki karikatür krizinde bugünkü Ahmedinejad karşıtları o gün Azerbaycan’ın karşısında yer almışlardır. Ahmedinejad’ın Azerbaycan’a yaptıklarını destekmişler ve Azerbaycan ile ilgili haber ve olayları yansıtmamışlardır.

Yeşil Hareketi ve Azerbaycan

Yeşil Hareket’in ilk çıkışı, Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin iptali ve seçimlerin yenilenmesi ile olmuştu. Hedefine ulaşamaması, rejimin sert ve kanlı tepkisi ve rejim içi siyasi çalışma alanının daralması, Yeşil Hareketi farklı bir noktaya taşıdı. İran İslam Cumhuriyeti Anayasası çerçevesinde seçimlerin yenilenmesini isteyen hareket yeni bir İran arzusu olduğunu gösterdi. Kendi söylemleriyle hedefleri, rejimde daha köklü bir değişiklik yapılması ardından özgür ve bağımsız bir İran cumhuriyetinin kurulmasıdır.

Yeşil Hareket kendi söylemini formüle etme yolunda önemli adım atmış olsa da İran’daki etnik grupların güvenini ve pratik desteğini kazanabilmiş değil. Belirtmek gerekir ki İran’da seçim sonrasında yaşananlar daha önceden planlanmış değildi. Tepkisel ve halkın iradesi ile oluşmuş bir süreçtir. Bu nedenle tam çerçevesi belirlenmiş bir projeye sahip olmaması doğaldır. Yeşil Hareketi içinde çelişkili bakış açılar mevcuttur. Mir Hüseyin Musevi ve reformcular son dönemde sık sık kullanılan İran Cumhuriyeti söylemini kabul etmemekte ve İslam Cumhuriyeti sloganında ısrar etmekteler.

Yeşil Hareketi içinde İslamcılar ve laikler arasında bir farklılık yaşansa da, her iki taraf da İran’daki etnik haklar konusunu gündeme almamakta ısrar etmektedir. Etnik grupların değişim beklentisinin aksine 12 Haziran sonrası yaşananlar aslında İran’da İrancılığı ve Fars milliyetçiliğini de körüklemektedir. Özellikle devrik Şah Pehlevi’nin destekçileri 30 yıl sonra yaşanan bu olay ardından Fars milliyetçiliği söylemlerini arttırmışlardır. Diğer taraftan liberal ve Batıcı özellikle de yurt dışında yaşayan gruplar, İran’ın köktendincilik imajı ile örtüşmesinden ve İranlıların sürekli terörist muamelesi görmesinden ciddi şekilde rahatsızlar. Yeşil Hareketi’nin İranlıların Batıdaki imajını değiştirdiğini ve olumlu bir algı yarattığı söylenebilir. Bu durum, yeniden İran’ın eski tarihinin, kültürünün ve edebiyatının övüldüğü bir süreci doğurmuş ve “İran milletinin üstünlüğü” vurguları belirgin biçimde artmıştır. Bu süreci tetikleyen diğer bir unsur da İran İslam Cumhuriyeti’nin yenilmezliği algısının çökmesi olmuştur.  İran toplumunda molla rejiminin yenilmezliği algısı vardı ve bu da muhalifleri umutsuzluğa ve kendi toplumuna karşı öfkelenmeye sürüklemekteydi. Nitekim “toplumlar layık oldukları rejim tarafından yönetilirler” söz sık sık kullanılırdı. 12 Haziran sonrası yaşananlar İran rejiminin yenilmezlik imajını kırdı ve toplumun rejimden çok farklı beklentilerinin olduğunu gösterdi. Bu süreç, İran milliyetçiliğini yeniden doğurdu. Yeniden kendini göstermeye başlayan Fars milliyetçiliği etnik gruplar konusundaki her tür hak talebini bölücülük olarak görmekte ve ondan uzaklaşmaktadır.

İran’daki etnik grupların, özellikle Azerbaycan Trükleri’nin Yeşil Hareket’e pasif destek verdiklerini söyleyebiliriz. Azerbaycanlıların büyük bölümü seçimin şaibeli olduğuna inanmakta, gösterileri haklı olarak görmekte ve İran’daki mücadelede demokratik güçlerin kazanmasını arzulamaktadır. İran çağdaş tarih uzmanlarının çoğunlukla paylaştıkları fikir, İran’daki ilk çağdaşlaşma temellerinin Azerbaycanlılar tarafından atıldığı; anayasa, meclis ve seçim gibi demokratik kavramları Osmanlı’dan alarak İran’a taşıdıkları şeklindedir. Buna göre Meşrutiyet Devrimi gibi bütün demokratik mücadelelerde etkin ve belirleyici rol oynamışlardır. Milliyetçilere göre aslında Azerbaycan’ın İran’ı demokratikleşme misyonu olması nedeniyle bu süreçte Mahmut Ahmedinejad’ın yanında yer almaları zaten mümkün değildir. Milliyetçiler, bu sürece pratik olarak katılmak istemediklerini ve Azerbaycan’ı bu çatışmanın tarafı haline getirmek istemediklerini vurguluyorlar.

Güney Azerbaycan Milli Hareketi bu çerçevede ciddi eleştiriler de aldı. Merkeziyetçi rejim muhalifleri Güney Azerbaycan’ın bu tutumunu ağır dille eleştirdiler. 12 Haziran sonrasında yaşananlar rejim muhaliflerine özgüven vermiş ve İran rejimine son verebileceklerini düşünür hale getirmiştir. Bu nedenle bir taraftan “ şimdi eylem zamanı” diyerek bütün tartışma kapılarını kapatıyorlar, diğer taraftan da onları desteklemeyenlere karşı saldırganlaşıyorlar. Nitekim Yeşil Hareket’in savunucuları çok açık bir şekilde “Azerbaycan bu gösterilere katılmasın” diyen milliyetçileri “rejim ajanlığı” ile suçlamaktadır. Bu suçlamaların Fars milliyetçiliğinin etkisinde ortaya çıktığı açıktır. Ancak aynı zamanda etnik grupları seferber etmek konusundaki başarısızlıklarının doğurduğu bir öfke olarak da yorumlanabilir.

Bir grup da Güney Azerbaycanlıların sürece katılmayarak aslında diktatörlüğü desteklediğini iddia etmektedir. Eleştirenler “bugün İran’da sadece iki cephe vardır; ya “diktatörlerin yanındasınız ya da demokratik güçlerin” üçüncü bir şık yoktur”, düşüncesindedirler. Eylemlere katılmamayı savunanlar ise “Azerbaycan’ı bu iki şıkkın arasında çıkmaz sokmak doğru değildir”, görüşündedirler. Azerbaycan kendini geleceğinin güvencesini iki tarafta da görmeyebilir. Bu gruba göre Azerbaycan ve diğer etnik gruplar İran’da üçüncü cepheyi oluşturuyorlar. Bazı milliyetçilere göre “Azerbaycanlıları iki şık arasında sıkıştırmak ve bu şekilde onları “diktatör yanlısı” olarak göstermek bir psikolojik operasyon ve ayrıca Stalinist şantaj yöntemidir. Bunlara göre Stalinist yöntem ile demokrasiyle ulaşılmaz.

Eleştirenlerden bir grup da Güney Azerbaycanlıları gerçekçi olmamakla suçlamaktadır. Bu gruba göre Azerbaycan boşlukta yaşamamaktadır, İran’ın bir parçasıdır ve bu nedenle de bir sonuç elde edebilecekse bu ancak İran iç gelişmeleri çerçevesinde mümkün olacaktır. Bu nedenle eylem yapmadan, kendisini soyutlayarak “kurtuluş mucizesi” beklentisi içinde olmak rasyonel ve gerçekçi değildir. Eylemsel olarak katılmayı savunanlar bu eleştiriler içinde en fazla bu yaklaşımı ciddiye almaktadır. Çünkü Güney Azerbaycanlılar büyük bir çelişki ile karşı karşıyalar. Bir taraftan tek başlarına merkezden istedikleri haklarını alamıyorlar. Diğer taraftan ise merkeziyetçi demokratik güçlerle aynı fikirleri paylaşmıyorlar. Bu nedenle Güney Azerbaycan Milli Hareketi’nin mücadelesi sadece iktidar değişikliği hedefli değil. Onlar İran’da çoğulcu demokrasi kültürünü kurumsal hale getirmeye çabalıyorlar. Başka bir ifade ile milliyetçiler merkeziyetçi güçleri de ehlileştirmek ve onları da değiştirmek niyetindeler. Bunun zaman gerektiren bir süreç olduğunu düşünüyorlar. Bu nedenle kısa süreli değişimler sadece onları değil İran’ın diğer etnik gruplarını ve hatta Farsları da mutlu etmeyecektir. Bu değişim yaşanırsa daha olgun ve sağlıklı bir demokratikleşme büyük ve kanlı çatışmalara geçit vermeyen bir yol ile mümkün olabilir. Bugün merkeziyetçi güçlerin etnik hakları kabul etmemesi ve etnik grupların kendi haklarını istemesi İran’da çelişkili bir sürece sebep olmaktadır. Bu süreç kanlı çatışmalara yol açabilir. Ayrıca Afganistan’da olduğu gibi yabancı güçlerin işin içinden çıkamayacağı bir etnik çatışma ve çok uzun kanlı ve sıkıntılı bir sürecin yaşanabileceği görülmektedir. Nitekim bugün itibariyle Azerbaycan Türkleri ile Farslar ve Kürtler arasında potansiyel çatışma alanları mevcuttur. Azerbaycanlılara göre İran’daki etnik milliyetçilik düşünüldüğünden daha derin ve etnik gruplar arasındaki çatışma potansiyeli göründüğünden daha fazladır. Bu nedenle Azerbaycanlılara göre sağlıklı ve kansız bir süreç ancak merkeziyetçi güçlerin Fars milliyetçi söylemlerinden arınmaları ve etnik grupların milli-kültürel haklarının tanınması yoluyla mümkün olabilir. Bu gruba göre aslında İran’daki demokratikleşmenin önündeki temel engel, Fars milliyetçiliği esasında şekillenmiş İrancılık düşüncesidir.

Azerbaycanlılara göre bugün İran için bütün kolektif kimlikleri kapsayacak büyük toplumsal bir dönüşüm projesi gerekmektedir. Büyük toplumsal dönüşüm projeleri kolaycılık, acelecilik ve “oldu-bitti” mantığını dışlamakta; rasyonel bir süreci, organize bir kadroyu ve ayrıca fikir, duygu ve irade birlikteliğini gerektirmektedir. Bugün İran demokratik güçlerinin gereken toplumsal dönüşüm projesini gerçekleştirecek isteği olmadığı gibi bunu hayata geçirecek kadro da bulunmamaktadır. Bu nedenle bu sürece katılmak duygusallık ve yeni bir kaos dönemine girmek demektir. Bu süreçten çıkış ise, merkeziyetçi güçlerin Fars merkezli bir İran tanımından vazgeçmeleri, çok kültürlü ve çok kimlikli bir İranlılığı kabullenmeleri ile mümkün olabilecektir.

Sonuç ve Genel Değerlendirme

Etnik grupların bu sürece eylemsel olarak katılmamaları, bu hareketin daha dar alanda kalmasına sebep oldu. Seçim öncesinde İran’ın bazı etnik bölgelerinde devlet ve milliyetçi gruplar arasında silahlı çatışmalar yaşandığı halde gösteriler zamanında bu bölgeler sakindi.

Bu gelişmeler, merkez-çevre arasında siyasal ayırımın ortaya çıktığını ve bütün İran’ı kapsayacak bir siyasal hareketin oluşturulmasının zor olacağını gösteriyor. İran’daki bütün rejim değişiklikleri merkez ve çevrenin aynı duygu, düşünce ve irade doğrultusunda hareket etmesiyle mümkün olmuştur. Bugün bu birlikteliğin olmaması rejimin bekasının sürdürülmesi açısından önemli bir unsurdur. Ayrıca İran’ın merkezindeki demokratik güçler çevrenin siyasal eğilimini anlamamakta ve onların talep ve beklentilerini tehlikeli bulmakta, dolayısıyla da merkez-çevre arasında oluşmuş yabancılaşma süreci daha da derinleşmektedir.

İran’daki etnik kimliklerin kendi haklarını elde etme konusunda kararlı oldukları ve kendi çıkarlarının olmadığı bir süreç veya projeye dâhil olmak istemedikleri çok açıktır.

Azerbaycan Milli Hareketi’nin son seçim dönemi için belirlediği asgari amaçlara ulaştığını söylemek hata olur. Sürekliliği olmayan ve dahası kendine ait olmayan adımlarla ile yola çıktığı için, seçim öncesi ve sonrasındaki süreçte aktif bir unsur olmak yerine pasif olmuş ve hatta seyirci pozisyonunda kalmıştır.

Yeşil Hareket ve onun dünyada yarattığı yankı, milliyetçi grupların tutum ve duruşlarını gölgede bıraktı. Bu süreç dünyanın dikkatinin yeniden merkeze, özellikle Farslara yönelmesini sağladı. Aslında tüm yaşananlar etnik milliyetçi güçleri de şaşırttı.

İran’da seçimler siyasi rical üretmenin en önemli mekanizmalarından biri idi. Nitekim bu seçim Mir Hüseyin Musevi’yi yeniden en önemli siyasi şahsiyetlerden biri haline getirdi. Bu dönemde Azerbaycan kendine ait olan ve çekim merkezi olabilecek, içeride ve dünyada dikkat çekebilecek bir adam ortaya çıkarmadı.

Azerbaycan Mili Hareketi’nin örgütsüz olması ve lider kadrolarından yoksunluğu aktif olmamasının diğer sebeplerinden biri olarak görülebilir. Nitekim bu süreçte herkesin veya oluşumun “başına buyruk” yürüdüğünü söylemek hata olmayacaktır. Nitekim örgütlenme ihtiyacı hiç bir zaman bu dönemde olduğu kadar hissedilmemişti.

Azerbaycan Milli hareketi, bu süreçte önemli parçalanma ve bölünmeler yaşandı. Buna rağmen duygu, düşünce ve eylem birliğinin genel itibari ile korunduğu söyleyebiliriz. Bu da milli hareketin siyasi olgunluğunun ve makul davranma potansiyelinin bir göstergesi olarak görülebilir.

12 Haziran gösterilerinin istenilen sonucu vermemesi aslında Azerbaycan’ın İran içindeki önemini bir kez daha göstermiş oldu. Bugün gerginliğin sürmesi sebebiyle Yeşil Hareket kadroları Azerbaycan’ın bu tavrını anlamakta zorlansalar da önümüzdeki süreçte merkez-çevre tartışması yeniden gündeme gelebilir.

http://www.turksam.org/tr/a1752.html