ایده تاریخ در ایران – آرش دكلان

 در اینجا می­خواهم به نگرش ایرانیان در مورد تاریخ بپردازم. اینکه ایرانیان چه نظری در مورد تاریخ گذشته خود داشته و دارند. در ابتدا راجع به تاریخ ایران این نکته را بیان کنم که تمام آنچه امروزه به عنوان تاریخ ایران شناخته می­شود محصول غرب است. از مدارک تاریخی در مورد تاریخ ایرانیان گرفته تا خود پدیده تاریخنویسی در مورد ایران چیزی بوده است که ایرانیان خود کمترین سهم را در مورد آن داشته و دارند.

من می­دانم که بسیاری از دوستان ایرانی­ام به بسیاری از مطالبی که در این قسمت نوشته­ام حمله خواهند کرد. وضعیت ما ایرانیان بسیار عجیب است. برای پی بردن به وضعیت بسیار عجیب و اسفناک فرهنگ ایرانی به خواننده پیشنهاد می­کنم اگر کتاب ایران در زمان ساسانیان را در دسترس دارد، و یا اگر می­تواند آن را تهیه کند، حتماً بخش دوم این کتاب را تحت عنوان “منابع تاریخ سیاسی و مدنی عهد ساسانیان” با دقت مطالعه کند. در نسخه­ای که من در دست دارم صفحات 63 تا 95 به این بخش از کتاب اختصاص دارد. تنها یک مطالعه دقیق از این بخش نشان می­دهد که از دوران ساسانیان هیچ اثری به جا نمانده است، جز بناها و ساختمانها و سکه­ها و مقداری کتیبه که همه آنها هم قابل خواندن نیستند. تمام آثار متعلق به نویسندگان زمان ساسانی، که همانگونه که قبلاً گفتم نه تنها به زحمت از تعداد انگشتان یک دست تجاوز می­کنند، بلکه اصلاً شامل هیچ اثر تاریخی و علمی و فلسفی هم نیستند، بعد از اسلام به رشته تحریر در آمده­اند و بسیاری از آثار بجا مانده به عنوان منابع تاریخی دوران ساسانیان نیز در متن ادبیات فارسی و عربی بعد از اسلام بجا مانده­اند. یعنی در تمام دوران ساسانیان و حتی قبل از آن هیچ ایرانی­ای هیچ کتاب تاریخی ننوشته است. بخشی از منابع تاریخی مربوط به دوره ساسانیان هم کتب دینی زرتشتی هستند که اتفاقاً اینها هم بعد از اسلام نوشته شده­اند. صفحات 86 تا 95 به منابع یونانی، لاتینی، ارمنی، سریانی و چینی اختصاص دارد. در واقع باید گفت که فهم تصاویر و ساختمانهای به جا مانده از دوران ساسانیان و نام شهرها و غیره و غیره تنها از روی همین منابع ممکن شده است. یعنی اگر این منابع موجود نبودند، متنهای بجا مانده در قالبهای ادبی و غیره در کنار ساختمانها و سکه­ها و کتیبه­های بجا مانده از دوران ساسانیان اطلاعاتی حتی کمتر از دوران سومر باستان به ما می­دادند. در یک قسمت سه صفحه­ای که به منابع یونانی و لاتینی اختصاص دارد در مجموع نام 36 مؤلف یونانی و رومی به همراه آثارشان ذکر شده است. بسیاری از این افراد کارهای تاریخنویسان قبل از خود را ادامه داده­اند و به این طریق ذخیره­ای معرفتی برای نسلهای بعد از خود اندوخته­اند. منابع ارمنی هم که در سه صفحه بررسی شده­اند مشتمل است بر نام 14 کتاب و 13 مؤلف؛ مؤلف یکی از کتابها نامعلوم است. حدود یازده کتاب و رساله سریانی و یک منبع چینی نیز جزو منابعی هستند که آرتور کریستن سن در نگارش کتاب خود از آنها سود جسته است. یعنی در مجموع 62 کتاب تاریخی که حاوی اطلاعاتی بسیار جامع در مورد اوضاع ایران زمان ساسانیان هستند نوشته شده است و سهم ایرانیان در نگارش آنها تحقیقاً برابر صفر است. وقتی که ادعا کردم رواج فرهنگ شفاهی به ایران ضربه وحشتناکی زده است منظورم دقیقاً این بود.

یعنی ایرانیان تاریخ ننوشته­اند و در نتیجه ما تاریخ نداریم؛ یعنی ما ملتی تاریخی نیستیم و هرگز هم نبوده­ایم. تنها یک نگاه به شاهنامه فردوسی می­تواند به ما بگوید که وقتی ملتی تاریخ نداشته باشد چه بلایی بر سرش می­آید. در شاهنامه فردوسی تاریخ به سه دوره تقسیم شده است. دوران کیانیان که با حمله اسکندر به پایان می­رسد؛ اصلاً هیچ نامی از هخامنشیان نیست. بعد دوران اشکانیان که به روایت فردوسی تنها شامل 200 سال ملوک­الطوایفی است و او نه نامی از آنان شنوده و نه در نامه خسروان دیده است. بعد هم دوران ساسانی است که در واقع تنها دوره تاریخی در شاهنامه است. در پاسخ به این پرسش که چرا فردوسی از اشکانیان چیزی نمی­داند غالباً گفته می­شود که ساسانیان آثار اشکانیان را نابود کرده­اند. عموماً این پاسخ شسته و رفته و آماده­ای است که ما ایرانیان هر جا که لازم باشد از جیبمان در می­آوریم. اما اگر چنین باشد، چرا نامی از هخامنشیان نیست؟ هخامنشیان سلسله­ای بوده­اند که خطشان با نابودی خودشان به فراموشی سپرده می­شود.

اصولاً برای نابود کردن آثار اشکانی تنها کاری که ساسانیان لازم بوده است انجام دهند دقیقاً این بوده است که هیچ کاری نکنند. فرهنگ شفاهی ایران که اتفاقاً اصالتاً هم ایرانی است خودبخود تاریخ را به فراموشی می­سپارد. البته این امر به این معنی نیست که این فرهنگ تنها و در بست متعلق به ایران است، فرهنگ کل قاره آفریقا بجز قسمتهایی که بعد از حمله مسلمانان عرب شده بودند نیز فرهنگی شفاهی بود. منظور از اصالتاً ایرانی در اینجا این است که این فرهنگ از یک کشور بیگانه به ایران نیامده است بلکه در متن همین جامعه به این صورت پرورش یافته است.

آنچه باعث شد تا تاریخ دوران ساسانیان از یادها نرود اتفاقاً حمله اعراب بود. یعنی برخلاف آنچه بسیاری از ایرانیان مایلند تصور کنند، حمله اعراب نه تنها باعث نابودی تاریخ ایران نشده است، بلکه کاملاً برعکس، آن را از نابودی نجات داده است. اینجا هم یکی از همان نقاطی است که ایرانیان عموماً سرنا را از سر گشادش می­نوازند. حمله اعراب باعث نابودی هیچ بخش مهمی از تاریخ ایران نشده است، بلکه آن عوامل بنیادین فرهنگی در میان ایرانیان که باعث نابودی تاریخ این کشور می­شد، حمله اعراب و سپس تسخیر کشور را به دست آنان تسهیل کرده است.

همین تفسیر را در مورد اسکندر هم صادق می­دانم. حمله اعراب البته پدیده میمونی نبود، اما بدون آنکه خود اعراب مسلمان هم آگاه باشند و شاید حتی بدون اینکه بخواهند منشأ خیرات و برکات زیادی برای ایران شد. ایران بعد از اسلام تا حدی به فرهنگ نوشتاری روی آورد و همین حد که هرچند حتی در مقایسه با یونان باستان که مهد نوآوریهای علمی و فلسفی بسیاری بوده است که تصور انسان را از جهان تغییر داده است، بسیار ناچیز است، اما در مقایسه با ایران قبل از اسلام به شدت درخشنده است، تا جائیکه می­توان گفت ایران قبل از اسلام در مقابل ایران بعد از اسلام چیزی نیست. اما فرهنگ اسلامی با تمام فوایدی که برای بخش بزرگی از جهان داشت نتوانست از حدودی پا را فراتر بگذارد. جهان اسلام هرگز نتوانست آثاری در حد رساله­های افلاطون و نوشته­های ارسطو، بخصوص منطق وی و یا آثاری در ریاضیات که قابل مقایسه باشد با اثر اقلیدس بیافریند. مهمترین کارکرد دنیای اسلام انتقال آثار یونانی به اروپا بوده است. یعنی فرهنگ اسلامی بیشتر در حد یک ناقل عمل کرده و نوآوریهای بسیار ناچیزی داشته است؛ هم در مقایسه با اروپای بعد از قرون وسطی و هم در مقایسه با یونان باستان. در نهایت هم این فرهنگ بجای اینکه تفکر را در دل خود بپرورد جایی شد برای رشد بنیادگرایی در جهان.

با همه اینها ایرانیان تاریخ خود را چگونه تفسیر می­کنند؟ اولاً به اشتباه، اسکندر و اعراب و ترکها را مقصر عقب­ماندگی خود قلمداد می­کنند و اصرار شدیدی هم دارند که این نگرش نادرست را حفظ کنند. بعد هم هرگاه با انتقادی در متن تنها آثار بجا مانده مواجه می­شوند آن را به خصومت نویسنده با ایرانیان نسبت می­دهند، بدون اینکه خودشان حتی کلمه­ای در مورد تاریخ ایران اثری مکتوب از اجداد خود داشته باشند. یعنی بدون وجود مدرکی دال بر اثبات مدعای خود مبنی بر اینکه نویسندگان یونانی و رومی خصومتی با ایرانیان داشته­اند انتقادات آنها را به این خصومت حوالت می­دهند. ریشه این تفکر به همان آثاری برمی­گردد که ناشی از تأثیرات فرهنگ شفاهی بر جامعه ایرانی است. اما چگونه؟ قبل از اینکه به بررسی این امر بپردازم اندکی راجع به سیر تحول تاریخنگاری در ایران بحث می­کنم.

در ایران قبل از اسلام که اصلاً پدیده­ای به عنوان تاریخنگاری به معنای یونانی و رومی همعصر آن شناخته شده نیست. من قبلاً راجع به نییست­گرایی و محدودیتهای آن حرف زده­ام و با توجه به آنچه قبلاً گفته­ام این نقص قابل کاهش به نسبیت فرهنگی نیست. در ایران بعد از اسلام تاریخنویسی از همان قرون اولیه اسلامی آغاز شده است و در واقع باید گفت که حمله اعراب مسلمان ناگهان انگیزه و نیروی عظیمی را در جامعه ایران آن زمان ایجاد کرد. از اصطخری و ابن بلخی و طبری گرفته تا بیرونی و بعدها بیهقی و بعد از وی فضل­الله همدانی و عطاملک جوینی و حمدالله مستوفی و بعدها افراد دیگر. اما آنچه در این میان بسیار مهم است این است که از میان تمام تاریخهای نوشته شده ظاهراً تنها تاریخی بیهقی است که به عنوان تاریخنویسی مدرن از آن یاد می­شود. بخصوص بعد از او تاریخنویسی به همراه فلسفه و هر نوع تفکر انتقادی رو به افول نهاده و تا زمان مشروطیت دیگر تاریخنویسی در حد وی ظهور نکرده است. بسیاری از آثار هم نظیر آثار حمزه اصفهانی اصلاً نمی­توانند حتی در معنای یونان باستان تاریخ محسوب گردند.

در تمام این آثار تاریخی که تا قبل از آشنایی ایرانیان با فرهنگ اروپایی نگاشته شده­اند هیچ ردی از آنچه امروزه از آن با عنوان تحقیق تاریخی یاد می­شود به چشم نمی­خورد، جز تا حدی تاریخی بیهقی. بعد از او کسی شیوه تاریخنگاری او را ادامه نداد و راه و رسم تاریخنگاری عموماً در حد شرح حال نویسی باقی مانده است. بعد از آشنایی ایران با علوم غربی بود که در کنار همه چیزهای دیگر تاریخ و تارخنویسی ایران هم غربی شد. ایران به همان صورت که اتومبیل و جاده و شیوه نگهداری و تعمیر و رانندگی و قوانین راهنمایی و رانندگی و شیوه و ابزارهای راهسازی و مهندس و فنون مهندسی راهسازی و همه و همه را از غرب وارد کرد، تاریخ را هم با تمام ملزوماتش از غرب وارد کرد.

میلانی در متن همان اثری که قبلاً به آن ارجاع دادم به وجود گسستهای تاریخی در تاریخ ایران و مشکلی که این عامل برای ارائه یک مدل پیوسته و سازگار از هویت ایرانی می­دهد اشاره کرده است. او در ضمن اشاره کرده است که ایرانیان بخصوص بعد از مواجهه با فرهنگ غرب، مواجهه­ای که او از آن با عنوان “هجوم” یاد می­کند، برای حفظ هویت تاریخی خود به این بازشناسی دقیق هویتی نیاز دارند. من باز هم تکرار می­کنم، و این بار با لحنی بسیار صریح­تر، که اگر چیزی به عنوان هویت ایرانی وجود داشته باشد دور ریختنی است و نه حفظ کردنی. در این مورد در ادامه استدلال خواهم کرد. اما پرسش من در اینجا این است که ایرانیان هزار سال پیش چه تصوری از هویت خود داشتند؟ تنها تصوری که ایرانیان هزار سال پیش از هویت خود داشتند، و از متن تاریخها و آثار ادبی که توسط خود ایرانیان نوشته شده است هویداست، که البته تاریخی بیهقی هم در این میان یک اسثناء نیست، تنها یک هویت دینی بوده است. ایرانیان قبل از اسلام تنها خود را زرتشتی و یا پیرو هر دین دیگری می­دانسته­اند، و بعد از اسلام خود را مسلمان می­دانسته­اند و خیلی ساده فرهنگ ایران قبل از اسلام را فرهنگ کفر نامیدند. هرچند این تضاد تنها در حد یک ظاهر بود و ریشه­های باورهایی که اسلام بر اساس آنها استوار بود کاملاً مشابه دین زرتشتی بوده است.

انسان ایرانی هزار سال پیش اصلاً راجع به هخامنشیان چیزی نمی­دانست. اینکه اطلاعات وی راجع به اشکانیان بسیار محدود بود اصلاً او را آزرده خاطر نمی­کرد. ایرانیان حتی در دوران صفویه هم از کنار کتیبه بیستون می­گذشتند و یا تخت جمشید را می­دیدند و گله­های خود را در اطراف آن به چرا می­بردند و اصلاً هم از این بایت که چیزی راجع به این بناها نمی­دانستند احساس ناراحتی نمی­کردند؟ چرا؟ برای اینکه آنها اصلاً نمی­دانستند که چیزی در مورد آنها نمی­دانند. آنها می­پنداشتند که می­دانند. کتیبه بیستون به سادگی برایشان اثری بود که فرهاد به عشق شیرین در کوه کنده بود. و تخت جمشید هم تخت سلیمان و مکان پادشاهای پیغمبر خدا بوده است. اسکندری که به ایران حمله کرده بود در متن شاهنامه به مقام پیغمبری نایل می­آید و بدون توجه به تاریخ واقعی و زمینی مدتها قبل از اینکه عیسی به دنیا بیاید مسیحی است و حتی به زیارت کعبه هم می­رود. اصلاً هویت ایرانی یک هویت تاریخی نبود. تاریخ او به سادگی در متن منظومه­های لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، شیرین و فرهاد و شاهنامه روایت می­شد.

ایرانی تاریخ دین خود را هم در متن تعزیه­های دهه محرم می­جست، و با دیدن ویرانه­های طاق کسری حداکثر هوشیاری و آگاهی و دانشش به اینجا می­رسید که بفهمد جهان گذارست و در قصری که جمشید در آن جام می­گرفت اکنون آهو بچه می­کند و روبه آرام می­گیرد. ایرانی در کنار جوی آب هم که می­نشست اصلاً برایش مهم نبود که این آب چگونه حرکت می­کند، بلکه حرکت آب برای او تنها نشانه گذر عمر بود و این اشارت از جهان گذار او را بس. خواننده نپندارد که من خیام و حافظ را به انتقاد می­گیرم. در اروپا و خود انگلستان هم شاعرانی بودند که بعد از کشف قانون جاذبه توسط نیوتن سیبی را بر سر او کوبیدند. اما مسئله این است که در انگلستان در کنار شاعر، تاریخنویس و داستان­نویس و آهنگساز و فیزیکدان و متخصصان دیگری هم حضور داشتند. اما در ایران تنها و تنها شاعر داریم و هر چه غیر از شاعر یا اندک است، یا آثاری که آفریده در مقایسه با نظایر آنها در یونان باستان حتی بسیار کودکانه. اگر هم اثری مانند قانون در طب بوعلی و یا تاریخ بیهقی آفریده شده است که می­توانست بنیانگذار یک شیوه فکری و تحقیقی باشد، کسی نبود که راه آنان را دنبال کند و عملاً اثر آنها جز اینکه مورد تحقیق محققان غربی قرار گیرد، مثمر هیچ ثمری در جامعه ما نبوده است، جز اینکه هرگاه لازم شد به متن اثری که نه تنها حتی یک بار هم آن را نخوانده­ایم، بلکه عملاً جایگاهی در تاریخ فرهنگمان ندارد افختار کنیم. آثار علمی هم اگر تولید شده باشند، امروزه به جای انکه زمینه تحقیق باشند تنها مایه افتخارند؛ همین و بس. یعنی آنها حتی گنجینه­های معرفتی ما هم نیستند. یک اثر علمی زمانی یک گنجینه فرهنگی و معرفتی است که تحقیق بر روی آن و در ادامه آن به نحوی فعالانه در جامعه پیگیری شود.

ناگهان چه رخ می­دهد؟ در تاریخ 1846 راولینسون انگلیسی متن کتبیه بیستون را برای ما می­خواند و ما دارای هویت تاریخی می­شویم. ناگهان سر وکله هخامنشیان پیدا می­شود، بعد هم مادها و اشکانیان و غیره و غیره. چیزی که در این میان رخ می­دهد بسیار جالب است. مفهوم تاریخ، شیوه تحقیق در تاریخ، مفهوم باستان، سند تاریخی، نحوه تشخیص، اکتشاف، رده بندی، نگه­داری و آرشیو چیزهایی که به آثار تاریخی مشهورند، خود مفهوم اثر تاریخی و باستانی، مفهوم میراث فرهنگی، نحوه دسته­بندی و نگه داری آنها، شیوه نوشتن تاریخ، دستگاههای چاپ برای انتشار چیزهایی که نوشته می­شد همه و همه را از غرب وارد کردیم. ناگهان در عرض چند دهه ما دارای هویت تاریخی شدیم. از همان زمان هویت دینی و اسطوره­ای ما در تضاد و تقابل با هویت جدید بود که عملاً دست پرورده غرب بود.

اصلاً مفهوم “هویت” و مفاهیمی نظیر “ملت” و “دولت” و “کشور” و “قوانین کشورداری” و همه و همه را از غرب کپی کردیم. دقیقاً به همان صورت که اتومبیل و تمام ملزومات آن، روزنامه، دانشگاه، مفهوم مدرن علم، و هر چیزی را که امروزه می­بینیم، هیچکدام محصول طبیعی رشد فرهنگی در جامعه ما نیستند. هم مفهوم “هویت تاریخی” را از غرب وارد کردیم و هم تمام شیوه­های تحقیقی را که به آن ختم می­شوند و هم خود نتایج تحقیقات غربیان را در تاریخ کشور خودمان، همه و همه وارداتی است. اگر یک محقق تاریخدان ایرانی در گوشه­ای از کشورهای غربی در حال تحقیق هم هست، او هم به شیوه­ای کار پژوهشی خود را انجام می­دهد که کمترین ارتباطی با ساختار فرهنگی ایران و بخش بسیار بزرگی از جهان ندارد. تکرار می­کنم که هویت تاریخی ما را غرب در خلال روشهایی ساخت که با ساختار فرهنگی ما بیگانه بودند. ما هم این هویت ساخته شده را وارد کردیم و هم شیوه­های تحقیق و بحث درباره این هویت را. ما قبل از آشنایی با غرب اصلاً نمی­دانستیم “هویت” چیست.

حال در پاسخ به این سؤال که امروزه هویت ما چیست باید چه گفت؟ به نظر من این حقیقت تاریخی که هویت ما دست­پرورده فرهنگی است که ما کاملاً با آن بیگانه­ایم، اینکه هویت ما خودش وارداتی است، بخشی از هویت ماست. قبل از آن ما به معنای اروپایی مفهوم هویت اصولاً مردمان بی­هویتی بودیم. بی­ساخت و بی­شکل و بی­قاعده. کلاً به دلیل همین بی­ساخت بودن و در هم ریختگی وضعیت اجتماعی­مان بود که ما هرگز نتوانسته بودیم در علوم محض و پایه آثاری مانند منطق ارسطو و هنده اقلیدس و کتاب اصول نیوتن تولید کنیم.

اکنون ما بدون اینکه آگاه باشیم که حتی خود مفاهیم “هویت”، “فرهنگ”و “هویت فرهنگی” و نیز خود محتوای هویت ایرانی ساخته و پرداخته غرب است، کاملاً ناآگاهانه ادعا می­کنیم که باید هویت تاریخی خود را حفظ کنیم. بدون اینکه حتی لحظه­ای به این بیدندیشیم که بی­هویتی و وارداتی بودن هویت ما هم بخشی از هویت تاریخیمان است. کسانی که ادعا می­کنند ما باید هم دموکراسی را وارد کنیم و هم هویت تاریخی خود را حفظ کنیم، آیا متوجه پارادوکس بنیادینی که در بطن فرهنگ ما وجود دارد هستند؟ این پارادوکس بنیادین این است که هویت واقعیمان بی­هویتی و به عاریه گرفتن هویتهایی است که همیشه دیگران برای ما می­سازند. اینکه چرا اینگونه است پرسشی است که بعداً در مورد آن بحث خواهم کرد، هرچند به هیچ وجهی ادعا ندارم که پاسخی کامل و وافی برای آن یافته باشم. اما در ضمن می­پندارم که راهی برای تحقیقات گسترده و بیطرفانه خواهم گشود.

بعد از این همه، مسئله بسیار مهم این است که امروزه هم آنچه ایرانیان از آن به عنوان تاریخ خود یاد می­کنند در واقع مجموعه­ای از داستانها و افسانه­هاست. بر اساس این افسانه­های مردمی کتیبه کوروش که تنها شرح حال یک پادشاه است، به عنوان اولین سند حقوق بشر در ایران معرفی می­شود. در حالی که این متن اصلاً یک متن حقوقی نیست. برای شرح نمونه­ای از اینگونه افسانه سازیها در ایران که به سرعت و به شدت رواج هم می­یابند یکی از مقاله­هایی را که ایرانیان به شدت به آن حمله کردند مورد بررسی قرار می­دهم.

در پانزدهم جولای سال 2008 مقاله­ای با نام Falling for Ancient Propaganda: UN Treasure Honors Persian Despot به قلم Matthias Schulzدر اشپیگل به چاپ رسیده است که مورد حمله بسیاری از ایرانیان قرار گرفته است. من جز معدودی نقد جدی بر آرای او ندیدم. اما آن چیزی که در فضای زمان رواج یافت سیر حملاتی بود که از جانب بسیاری از ایرانیان اهل فکر و قلم به او صورت گرفت. در این بحث قصدم بررسی آرایی است که در میان عوام در مورد تاریخ گذشته ایران رواج دارد. قبل از پرداختن به بحث اصلی باید به نکاتی چند توجه دهم. این ایده که منشور کوروش اولین منشور حقوق بشر در جهان است اولین بار توسط شخص محمدرضا شاه پهلوی در کتاب انقلاب سفید ایران مطرح شده و جنبه ملی به خود گرفته است. گفته می­شود که برخی از کارشناسان نیز این دیدگاه را قبول دارند. این ادعا در کتاب Seven Wonders of the Ancient Middle East بیان شده است.[1] اما در این کتاب به هیچ اثر تاریخی ارجاع داده نشده است که چه کسانی این امر را به عنوان یک حقیقت تاریخی پذیرفته­اند. اینکه چه کسانی و با چه استدلالی می­توانند متن یک روایت را به عنوان منشور حقوق بشر تفسیر کرده باشند. اکنون برای روشن شدن ساختار ذهنیتی که در بطن فرهنگ ایرانی شکل می­گیرد به این مقاله و ترجمه­ فارسی ارائه شده از آن و نقدهایی که بر آن وارد شده است می­پردازم.

نکته اول در ترجمه این متن این است که نام آن در یکی از عوامانه­ترین ترجمه­های فارسی آنچنان تغییر کرده است تا روح ملی­گرایی ایرانیان را به درد آورد. عنوان اصلی مقاله به زبان انگلیسی را قبلاً ذکر کردم. به وضوح ترجمه آن همان عبارتی است که پروفسور کاوه فرخ در نامه خود به هیأت تحریریه اشپیگل آورده است: “فريب تبليغات باستانی را خوردن ـ سازمان ملل فرمانروای خودکامه ايران را تحسين می کند”. در مورد این نامه در ادامه حرف خواهم زد. عنوان مقاله در ترجمه عوامانه مزبور به این صورت ترجمه شده است: “فرمانروای قلابی صلح”. از همان ابتدا معلوم است که ترجمه به چه صورتی پیش رفته و به چه قصدی انجام گرفته است. در همان اول مقاله ترجمه متن آغازین به نحوی بسیار زیرکانه از محتوای اصلی خود تهی شده است. نویسنده مقاله ادعا کرده است که علی­رغم شناخته شدن این کتیبه به عنوان اولین منشور حقوق بشر توسط سازمان ملل ” argue researchers, the document was the work of a despot who had his enemies tortured.“. اما مترجم این جمله را به میل خود به این صورت ترجمه کرده است: “اکنون آشکار می گردد: این لوح را یک دیکتاتور باستانی نوشته است که مخالفان خود را شکنجه می کرده است.” در ضمن در این ترجمه واژه enemies که باید قاعدتاً در فارسی به “دشمنان” ترجمه گردد به “مخالفان” ترجمه شده است. نام اولین زیر بخش در ترجمه فارسی به این صورت آمده است: «”منشور جهانی حقوق بشر” مورد ستایش همگان». اما عنوان این زیر بخش در انگلیسی ‘Ancient Declaration of Human Rights’. یعنی مترجم عبارت “مورد ستایش همگان” را خود در ترجمه بر متن افزوده است. نکته دیگر این است که جایگاه این زیر عنوان در ترجمه متن اصلاً تطابقی با متن اصلی مقاله ندارد. به این صورت او جمله­ای را که در بخش قبلی مقاله قرار دارد، نه تنها به بخش بعدی منتقل کرده است، بلکه آن را به شدت ناقص ترجمه کرده است. در متن اصلی مقاله گفته شده است که منتقدان زمان اعتراض کرده بودند که هزینه صد میلیون دلاری برای جشن گرفتن پادشاهی باستانی ایران بسیار گزاف بوده است.

در متن اصلی اولاً میزان این هزینه با ارجاع به منتقدین زمان اعلان شده است و در ثانی نویسنده به هیچ وجهی نگفته است که این هزینه بیش از صد میلیون دلار بوده است. اما مترجم یک جمله بسیار طولانی را در متن اصلی به صورتی بسیار خلاصه به این صورت ترجمه کرده است: “با بیش از صد میلیون دلار هزینه، ستایش از پادشاه باستانی ایرانیان امری پرهزینه و مورد انتقاد بود.” بعد از شرح این ماجرا که چگونه در گرماگرم برپایی جشنهای 2500 ساله شاهنشاهی در ایران اشرف خواهر شاه به سازمان ملل می­رود و لوحی را به عنوان اولین منشور حقوق بشر به Sithu U Thant دبیر وقت سازمان ملل متحد تقدیم می­کند، نویسنده می­گوید: “Suddenly even the UN secretary-general was insisting that Cyrus “wanted peace,” and that the Persian king had “shown the wisdom to respect other civilizations.”. ولی متجرم که اصلاً خود را متعهد به حفظ امانتداری نمی­داند این جمله را به این صورت ترجمه کرده است: “اکنون این دبیر کل سازمان ملل بود که می گفت: پادشاه پارسی این “هوشمندی را در احترام به تمدن های دیگر نشان داد.”» اما ترجمه دقیق این متن این است: “ناگهان حتی دبیر کل سازمان ملل متحد نیز اصرار می­کرد که کوروش خواستار صلح بوده است، و اینکه پادشاه پارسی این “هوشمندی را در احترام گذاشتن به تمدنهای دیگر نشان داده بود.”» میان “اکنون این دبیر کل سازمان ملل بود که می­گفت …” با “ناگهان حتی دبیر کل سازمان ملل اصرار داشت که …” تفاوت بسیاری وجود دارد. بیان اول که متعلق به مترجم است در واقع حاوی این مضمون است که از سخنان دبیر کل سازمان ملل به عنوان یکی از حامیان ایده رایج و نادرست تفسیر حقوق بشری متن کتیبه یاد شده است.

اما عبارت دوم که ترجمه دقیق متن اصلی است در واقع بار انتقادی زبان نویسنده بوضوح آشکار است. امری که در ترجمه کلاً برعکس شده است. قسمتهای بزرگی از متن اصلی در ترجمه حذف شده است و زیر عنوانی آمده است که اصلاً در متن اصلی وجود ندارند. قسمتهایی که زیر عنوان “تعارفات بزرگ، سخنان بزرگ، یاوه بزرگ” در متن فارسی آمده­اند، در متن اصلی زیر همان عنوان قبلی آمده­اند و اصولاً در متن اصلی اصلاً چنین عنوانی وجود ندارد. بعلاوه اینکه در متن فارسی ترجمه این عبارتها با تحریفها و حذفهای بسیاری ارائه شده است. تنها به عنوان یک مثال زیر همان عنوان قبلی در متن انگلیسی مقاله نویسنده می­گوید:

Then Thant had the clay cylinder (which contains a supposedly particularly humane decree by Cyrus II dated 539 B.C.) displayed in a glass case in the main UN building. And there it continues to lie today, directly adjacent to a copy of the world’s oldest peace treaty.

اما این قسمت در ترجمه فارسی زیر عنوانی درج شده است که اصلاً در متن اصلی وجود ندارند؛ عنوان افزوده شده را قبلاً ذکر کردم، و در ثانی ترجمه عبارت فوق به این صورت آمده است:

سپس اوتانت دستور داد این لوح گلی را که بیانیه این کوروش دوم به اصطلاح انسان دوست سال 539 پیش از میلاد را در بر دارد، در یک ویترین شیشه ای در بنای اصلی سازمان ملل به نمایش بگذارند. این لوح هنوز آنجاست، در کنار قدیمی ترین قرارداد صلح جهان.

هرکس اندکی با زبان انگلیسی آشنایی داشته باشد خواهد فهمید که عبارت داخل پرانتز در متن انگلیسی صفت “به اصطلاح انساندوستانه” را در وصف فرمانهای کوروش اورده است. اما مترجم فارسی در ترجمه خود صفت “به اصطلاح انسان دوست” را در وصف خود شخص کوروش آورده است. من در اینجا بیشتر از این به مقایسه متن اصلی با ترجمه نمی­پردازم. هر شخص علاقمندی می­تواند به راحتی با خواندن دقیق و مقایسه متن اصلی با ترجمه مورد ارجاع من این تحریف آشکار تاریخی را دریابد.[2] مسئله اصلی در این تحریفها این نیست که تحریفها تا چه اندازه جزئی هستند؛ که البته در مورد این ترجمه بخصوص تحریفها آشکار و کاملاً غیر جزئی هستند، بلکه مسئله تأثیری است که چنین ترجمه­هایی بر ذهن ایرانی دارند. البته رابطه بین این نوع ترجمه­ها با ذهنیت ایرانی یک رابطه دو طرفه است. از طرفی این ذهنیت ایرانی است که چنین ترجمه­های را ایجاد می­کند و از طرف دیگر بازخورد این ترجمه­ها بر ذهنیت ایرانی روحیه اسطوره­سازی او را تقویت می­کند. تنها به عنوان یک نمونه از این بازخوردها و اینگونه خواندن متنها را می­توان در یکی از متنهای انتقادی عوامانه به نویشنده اشپیگل دید. در یکی از وبلاگهای فارسی زبان با نام “شهربَراز” که با عنوان فرعی “یادداشتهایی درباره تاریخ فرهنگ ایران” از مقاله نویسنده اشپیگل با عنوان “حمله” یاد شده است. در متن این به اصطلاح انتقاد از قلم نویسنده این وبلاگ می­خوانیم که نویسنده اشپیگل “هم چنین این افسانه‌ی مسخره و بی‌پایه را بیان کرده که کوروش را سگی شیر داده است.”[3] حال بیاییم ببینیم که نویسنده اشپیگل در این مورد چه گفته است. او می­نویسد:

Even in antiquity, bizarre legends were associated with the king. According to one of them, Cyrus grew up in the wild and was nursed by a female dog. There are no contemporary images of him.

از خواننده می­خواهم که این متن را با ادعای نویسنده آن به اصطلاح نقد در وبلاگ مذکور مقایسه کند. خود ماتیاس شولتز هم هنگامی که ماجرای شیر دادن ماده سگ به کوروش را بیان می­کند به صراحت آن را به عنوان یک افسانه غیر قابل قبول عنوان کرده است. ببینیم که مقصود نویسنده از بیان این عبارت چیست. او قبل از بیان این افسانه با برشمردن وسعت قلمروی وی و بیان اینکه او فرزند یک پادشاه ساده منطقه­ای بوده است و این همه را با نبوغ نظامی خود فتح کرده است، می­گوید که از همان زمانهای آغازین و در زمان خود وی نیز افسانه­های بسیاری حول این شخصیت شکل گرفته است. او ماجرای افسانه­ای فوق را به عنوان یکی از افسانه­هایی که خول این شخصیت تاریخی شکل گرفته است بیان می­کند. در نهایت مقصود وی این است که آنچه امروزه به عنوان متنی حقوق بشری از کتیبه وی تفسیر می­شود تنها یک افسانه است و نه بیشتر. این ادعای نویسنده نه تنها درست است، بلکه اهمیت آن بسیار بیشتر از آن است که حتی خودش متوجه آن شده باشد. او دقیقاً به یکی از بنیانهای فرهنگی ما انتقاد کرده است. اینکه در این فرهنگ ایرانی چگونه ادعاهای عجیب و غریب و پروپاگانداهای یک پادشاه فوراً به سند خدشه ناپذیر تاریخی تبدیل می­شوند. اما منتقد فارسی زبان مزبور به نویسنده انتقاد می­کند که چرا آن ماجرای افسانه­ای را بیان کرده است. آیا نویسنده حق نداشته است بگوید که حول این شخصیت تاریخی چه افسانه­هایی شکل گرفته است؟ این انتقاد زمانی وارد می­بود که نویسنده این افسانه را جدی تلقی کرده باشد. این منتقد محترم هم در انتقاد خود این جمله را بگونه­ای نوشته است که هر کسی که از متن اصلی این مقاله بی­اطلاع باشد، که اکثر هموطنانم در این دسته هستند و بدون تحقیق در متن اصلی ادعاهای اشخاصی مثل ایشان برایشان سند است، می­پندارد که نویسنده قصد و غرضی داشته است. این منتقد محترم اثر این نویسنده را به دشمنی با ایران و ایرانیان نسبت می­دهند. می­پرسم آیا این ایده که منتقد یک دشمن است همان ایده نظام جمهوری اسلامی نیست؟

فرض کنیم که نویسنده مقاله مزبور در استدلالات خود اشتباه کرده باشد، فرض کنیم که او اسناد تاریخی را بد تفسیر کرده است یا به اسناد خوبی ارجاع نداده باشد. او هر اشتباهی را مرتکب شده باشد حداکثر در تفسیر اسناد تاریخی اشتباه کرده است. اما معرفی کردن هر منتقدی با عنوان دشمن نشان دهنده ریشه­دار بودن فرهنگ انتقادناپذیری در متن فرهنگ اصیل ایران است. باز هم می­بینیم که یکی از باورهای بنیادینی که ایدئولوژی نظام جمهوری اسلامی بر آن استوار است، اصالتاً ایرانی است. من نمی­دانم چه موقع هموطنان عزیزیم می­خواهند این را بیاموزند که یک منتقد هرچقدر هم اشتباه کرده باشد، حتی اگر یک منتقد بدیهی­ترین اصول را نقض کند، اگر منتقدی اصلی بدیهی مانند دو ضربدر دو مساوی چهار را نقض کرده و آن را برابر با پنج بداند و از آن نتیجه نادرستی هم بگیرد، این منتقد تنها و تنها اشتباه کرده و دشمن نیست. تا زمانی که هموطنانم این را نیاموزند محال است که دموکراسی به کشور ایران بیاید. هزاران سال مبارزه اگر با این درک همراه نباشد، هیچگاه به ارمغان آورنده دموکراسی نخواهد بود؛ محال است که چنین باشد. این همه در حالی است که نویسنده مقاله اشپیگل کلاً بر حق است.

در ادامه بیاییم نامه پروفسور کاوه فرخ به هیأت تحریریه اشپیگل را ببینیم. وی در همان ابتدای مقاله متن شولتز را به نوعی توطئه شبیه می­داند. متأسفم که بگویم نوشته این پروفسور تاریخ حاوی عبارتهای عجیبی است که انسان متعجب می­شود چگونه ممکن است که یک تاریخدان به اینگونه استدلالات دست یازد. من در اینجا برخی از برجسته­ترین نکات را در متن پروفسور کاوه به عنوان نمونه بیان می­کنم. متن نوشته او بر روی وبسایت کمیته نجات پاسارگاد در دسترس قرار دارد و خواننده می­تواند به سادگی به آن مراجعه کند.

پروفسور کاوه در اولین بند پاسخ خود به شولتز می­آموزانند که یونانیان علی­رغم اینکه همواره درگیر جنگ با ایرانیان باستان بوده­اند، آنقدر انصاف داشته­اند که امور مثبت و نیک را در دشمن خود بستایند. اما مسئله این است که این حقیقت که یونانیان کوروش را به دلیل انصاف خود ستوده­اند تنها یکی از تفاسیر ممکن بر متن نوشته­های آنان است. در واقع آنچه در دست داریم تنها این است افرادی مانند هرودوت و آشیلوس کوروش را ستوده­اند. اما در متن نوشته خود آنان چیزی وجود ندارد که نشان دهد آنها چرا کوروش را ستوده­اند. پروفسور کاوه باید این را بهتر بدانند که محتوای اسناد تاریخی خودبخود چیزی نمی­گوید، بلکه این تاریخدان است که باید در متن شواهد بسیاری این نوشته­ها را تفسیر و تعبیر کند. و البته همانطوریکه قبلاً هم گفته­ام آنچه مهم است این است که این تفسیر باید با حجم گسترده­ای از شواهد همخوان باشد. در واقع کاری که پروفسور کاوه می­بایستی انجام می­داد تا یک تحلیل­گر را قانع کند که حق با او است، این بود که تفسیر شولتز از تاریخ را به چالش بکشد. بنا بر تفسیر شولتز، که البته آن را از مراجعی که به آنها ارجاع داده است به عاریه گرفته است، ستایش از کوروش در متن نوشته­های افرادی مانند هرودوت و آشیلوس به معنای واقعی بودن اموری که به کوروش نسبت داده شده است نمی­باشد. او وقتی که راجع به افسانه­های مختلفی که درباره این شخص در زمان خود وی رواج داشته است حرف می­زند؛ مانند این افسانه که یک ماده سگ به او شیر می­داده است، دقیقاً می­خواسته است بگوید که این ستایش هم ریشه در همین نوع افسانه­سرایی­ها دارد و بر مبنای واقعیات تاریخی استوار نیست. وقتی که شولتز می­گوید کوروش به دلیل این مورد ستایش قرار گرفته است که برخی از یونانیان فاتح را می­ستایند، در واقع به یکی از بنیانهای فرهنگی در خود یونان اشاره می­کند که می­تواند باعث شده باشد که هرودوت و آشیلوس کوروش را علی­رغم آنچه در واقع بوده است ستوده باشند. نمونه این امر را در تاریخ خودمان هم می­توانیم بوضوح ببینیم. به عنوان یک مثال بارز اسکندر فاتح در شاهنامه مقام پیغمبری یافته است. چرا؟

یک دلیل آن به نظر من این است که ایرانیان هم مانند یونانیان فاتح را می­ستایند. دلیل دیگر را قبلاً شرح داده­ام. پس آیا چون در متن شاهنامه فردوسی اسکندر مورد ستایش قرار گرفته است برای یونانیان یا مقدونیان هم این حق را قایل هستیم که اسکندر را چون توسط دشمنانش ستوده شده است یک شخص آزادیخواه بنامیم؟ نه ما به دلایل بسیاری چنین نمی­کنیم. هزاران تفسیر و تعبیر ارائه می­کنیم تا اسکندر را همچنان در تاریخ رسمی یک اشغالگر معرفی کنیم. کوروش هم به همان دلایل یک فاتح و اشغالگر است. همین حقیقت که خود پروفسور کاوه هم به آن اشاره کرده است لااقل برای اثبات اشغالگر بودن سایر پادشاهان هخامنشی کافی است. او می­گوید:

همچنین اين نکته حقیقت دارد که یونانی­های ساکن سرزمين اصلی يونان (واقع در اروپا) برای حفظ استقلال خود به سختی با امپراتوری هخامنشی جنگيده­اند. اما چرا بايد ملتی که اين گونه با امپراتوری هخامنشی به مبارزه برخاسته در مورد کورش بزرگ به صورتی استثنايی به «دلبری» بپردازند.

فرض کنیم که این گفته پروفسور کاوه را قابل پذیرش بدانیم. در این صورت چون یونانیان در مقابل سایر پادشاهان هخامنشی برای حفظ استقلال خود جنگیده­اند، به این نتیجه می­رسیم که سایر پادشاهان هخامنشی اشغالگر بوده­اند. حال این سؤال پیش می­آید که با فرض پذیرش اینکه منشور کوروش اولین منشور حقوق بشر در جهان بوده است، چرا سایر پادشاهان خود این سلسله از آن تبعیت نکرده­اند؟ چرا این منشور باید توسط کارشناسان غربی اکتشاف و ترجمه شود؟ این چه فرهنگی است که هم ادعای والا بودن دارد، هم به صراحت اعلان می­کند که سایر پادشاهان هخامنشی اشغالگر بوده­اند، هم منشور حقوق بشر خود را در تاریخ گم کرده است، هم در دوران همان سلسله هخامنشی قوانین شبه طالبانی بر جامعه حاکم است، هم متن اثری را که ادعا می­کند اولین منشور حقوق بشر است باید توسط غربیان اکتشاف و ترجمه شود. متأسفانه باید بگویم که استدلال پروفسور کاوه حاوی حقایقی است برعلیه استدلال خود وی. چرا این اثر باید در تاریخ این مملکت گم شود؛ اگر به واقع یک متن حقوق بشری است. چرا کسی آن را هیچگاه به یاد نداشته است؟ چرا در دوره ساسانیان این به اصطلاح رواداری مذهبی جایش را به قتل مانویان و مزدکیان داده است؟ این همه شواهد در متن تئوری شولتز که این کتیبه اصلاً متن حقوق بشری نیست، بهتر قابل تفسیر است تا در متن ادعای پروفسور کاوه.

پروفسور کاوه این حقیقت را که اسکندر برای کوروش احترام خاصی قایل بوده و آرزوی دیدار زیارتگاه او را داشته است –اگر بتوان به واقعی بودن این روایت تاریخی تن در داد، که محض استدلال آن را می­پذیرم – شاهدی می­داند دال بر اثبات مدعای خود که کتیبه کوروش یک متن حقوق بشری است. اما پروفسور کاوه توجه ندارند که خصوصیات خود اسکندر نشان دهنده این است که اتفاقاً باز هم تحلیل شولتز با تفسیر یکپارچه رویدادهای تاریخی همخوان­تر هست تا تعبیر وی. اسکندر فاتح که تخت جمشید را به آتش کشیده است—که البته در واقعی بودن این روایت تردیدهای عمیقی دارم – چرا باید شاهی را بستاید که از او تبعیت نمی­کند. اتفاقاً فاتح بودن اسکندر نشان دهنده این است که او کوروش را به خاطر فاتح بودن می­ستاید نه اینکه او واضع منشور حقوق بشر است.

پروفسور کاوه از هر بهانه­ای برای حمله کردن به شولتز استفاده کرده است. شولتز در یکی از جملاتش می­گوید:

The Bible describes him as the “anointed one,” because he supposedly permitted the abducted Jews to return to Israel.

پروفسور کاوه به جمله “he supposedly permitted the abducted Jews to return to Israel” اعتراض کرده و می­پرسد “منظور آقای شولتز از اين که کورش ظاهراً به يهوديان اسير اجازه بازگشت به اسراييل را داده چيست؟” من نمی­دانم که پروفسور کاوه منظور شولتز را واقعاً درک نکرده است یا اینکه قصد حمله به شولتز منطق وی را کور کرده است. منظور شولتز واضح است. تنها منبعی که در مورد این ادعا که کوروش یهودیان را آزاد کرده است امروزه در دسترس ماست اشاره بسیار گذرای کوروش است و متن کتابهای مقدس یهودیان. واضح است که بر اساس این دو سند نمی­توان در این مورد قضاوت قطعی کرد. کوروش یک پادشاه است و به سادگی می­تواند مانند همه پادشاهان دروغ گفته باشد و یا در ارزش کارهای خود اغراق کرده باشد. کتابهای دینی هم منبع موثقی برای تاریخ نیستند. پروفسور کاوه جایی در متنش می­پرسد که اگر این ادعا درست نباشد چرا یهودیان بعد از کوروش این روایت را از کتاب خود نزدوده­اند. مسئله بسیار ساده است. متون مذهبی آنچنان بر باورهای مردم تأثیرگذارند که جای هیچگونه تغییری را بر اثر نقد باز نمی­گذارند. متون دینی از اینگونه قواعدی که آقای کاوه به آنها اشاره کرده­اند پیروی نمی­کنند. لذا شولتز برحق است که می­گوید “گمان بر این است که کوروش یهودیان را آزاد کرده باشد.”

در قسمت دیگری از نامه پروفسور کاوه این ادعای شولتز را که “مدتهاست که تاريخ دانان مدرن اينگونه گزارشها را نوعی چاپلوسی دانسته­اند. يعنی در همان روزگار باستان تصوير درخشانی از کورش جعل شده است.” را به یاری استدلالهای بسیار ضعیفی مورد نقد قرار می­دهد. پروفسور کاوه ادعا می­کنند که اکثر محققین این باور را قبول دارند، حال آنکه حتی کاتوزیان هم در یکی از برنامه­های بی­بی­سی به صراحت اعلان کرده است که متن کتیبه کوروش بر اساس ترجمه رسمی به زبان انگلیسی یک متن حقوق بشری نیست. دلیل این را قبلاً هم گفتم و باز هم تکرار می­کنم که این متن ساختار روایی داشته و با توجه به معیارهای زمان کوروش و حتی نسبت به حدود دو هزار سال قبل از وی نیز این کتیبه حاوی متنی حقوقی نیست، بلکه تنها شرح روایت یک پادشاه است. معرفی کردن یک متن روایی به عنوان منشور حقوق بشر کاری ناردست است. پروفسور کاوه ادعا می­کند که این شک در تاریخهای دست دوم صورت گرفته است. بدیهی است که این تردید در تاریخهای دست دوم صورت بگیرد. اما اینکه در این متون که تاریخهای دست دوم هستند به این روایت که کتیبه کوروش اولین منشور حقوق بشر جهان است تردید شده است مهم نبودن این تردیدها را نمی­رساند. برای اینکه تمام تاریخهای دست دوم بر اساس روایتهایی دست اول ساخته می­شوند. اما سخنانی را که در منابع دست اول در مورد یک پدیده گفته شده است را به همان صورت باور نمی­کنیم. بلکه در تاریخنگاری ما همواره منابع دست اول و مدارک تاریخی را تأویل و تفسیر می­کنیم. درست است که این منابع دست اول جز در حالتی که منابع و مدارک جدیدی یافته شوند، ثابت می­مانند و تغییری در آنها راه ندارد، تأویلات تاریخی به دو دلیل تغییر می­کنند. به علت یافتن مدارک جدید و نیز حتی در صورت یافته نشدن مدارک جدید تغییر شیوه تفسیر و تأویل متون بر تفسیری که از منابع دست اول داشته­ایم تأثیرگذار است. اینکه ایرانیان و یونانیان فاتح را ستایش می­کنند یک حقیقت تاریخی است که بر تأویل ما از نوشته­های هرودت و آشیلوس تأثیر گذار است. روشی را که پروفسور کاوه می­بایستی دنبال می­کرد تا بتواند ما را قانع کند که بر حق است این بود که استدلالاتی را که مراجع مورد نظر شولتز از آنها بهره جسته­اند به نحوی مستدل رد کند. اما او این کار را نکرده است و فقط به بیان مطالبی بسیار کلی پرداخته است. درست است که نویسنده در مطلب اصلی به این استدلالات اشاره نکرده است، اما منتقد باید برای رد کردن ادعاهای نویسنده و اثبات اینکه نویسنده به مراجع نادرستی مراجعه کرده است، این کار را می­کرد. وگرنه تنها دست دوم خواندن منابع مورد ارجاع شولتز برحق بودن منتقد را ثابت نمی­کند.

در بند چهارم نامه خود، پروفسور کاوه جملاتی را نوشته­اند که جاری شدن آنها از قلم یک پروفسور تاریخ واقعاً جای تعجب دارد. ایشان در ابتدای این قسمت نوشته­اند:

پروفسور ويزفر مسلما حق دارد نظرات خود را داشته باشد. و بسيار[ی] از تحقيقاتی که بوسيله ايشان انجام شده دارای ارزش فوق­العاده است. ايشان تصميم گرفته­اند به نتايجی منفی در مورد کورش برسند.

من واقعاً از این ادعا که “ایشان تصمیم گرفته­اند به نتایج منفی در مورد کوروش برسند” متعجم. اگر ویزفر تاریخدانی مورد اعتماد است، اینکه در مورد کوروش به نتایجی منفی رسیده باشد نمی­تواند تنها به دلیل یک خواسته یا میل شخصی باشد. اینکه پروفسور ویزفر حق دارد نظریات شخصی داشته باشد، البته امری واضح است. اما در اینجا ما نظریات شخصی افراد را برسی نمی­کنیم، بلکه محتوای بررسی­های ما آرای تاریخی یک تاریخدان برجسته است. مگر ممکن است که یک تاریخدان برجسته­ای که دارای آثاری فوق­العاده است تنها بنا به میل شخصی ایده­ای را در مورد یکی از شخصیتها یا وقایع تاریخی ارائه کند؟ اگر به واقع او حتی در یک مورد چنین کرده باشد، سایر آثار وی هم در خور تردیدهای جدی هستند. ببینیم که دلایل پروفسور کاوه برای این ادعای خود چیست. او می­گوید:

اما (الف) نظرات ايشان مورد قبول عموم نيست. (ب) ايشان دارای منابع و شواهد دست اولی برای اثبات نظرات خود نيستند. (همانگونه که در بند سه نشان داده شد) در نتيجه نمی توان پذيرفت که نظرات پروفسور ويزفر (الف) به خودی خود آنچنان شمولی دارند که می توانند تاريخی را که منابع اصلی بر آن گواهی داده اند نفی کنند. و (ب) نمی توان از نظرات ايشان برای رد نظر اکثريت محققان استفاده کرد.

ادعای (الف) مطرح شده توسط پروفسور کاوه مخدوش است. اینکه نظریات ویزفر مورد قبول عموم نیست یعنی چه؟ اینکه پروفسور ویزفر منبع دست اولی برای اثبات ادعای خود ندارد، اصلاً با هیچ معیاری نمی­تواند به عنوان ردیه­ای بر تز ویزفر در نظر گرفته شود. دلیل آن را قبلاً هم گفتم. تنها یافتن منابع جدید در مورد یک واقعه تاریخی نیست که تفسیر تاریخ را از آن واقعه تغییر می­دهد. حتی اگر سایر تحقیقات در سایر زمینه­های ادبی و غیره به عنوان مثال نشان دهند که یونانیان فاتحان را می­ستوده­اند، آنگاه تمام متون هرودوت و آشیلوس باید از نو تفسیر شوند. من ادعا نمی­کنم که دقیقاً چنین تحقیقاتی انجام شده است، تنها ادعای من این است که فقط به دلیل نیافتن منابع دست اول در یک مورد نمی­توان ادعای یک تاریخدان را رد کرد. و باز هم تکرار می­کنم که برای رد کردن آرای ویزفر باید استدلالات وی را به نحوی مستدل رد کرد. این دقیقاً همان کاری است که پروفسور کاوه می­بایستی انجام می­داد و انجام نداده است. اینکه اکثر محققان با ادعای پروفسور کاوه موافقند، تنها ادعای خود ایشان است. درست در ابتدای پاراگراف بعد پروفسور کاوه می­پذیرند که “ بله کورش فاتح بود، می جنگيد، و به عنوان يک پادشاه مطلق حکومت می کرد”. سؤال من از ایشان این است که در متن یک حکومت مطلقه چگونه می­توان حقوق بشر را پایه­گذاری کرد. چرا تمام اتفاقات عجیب در ایران رخ داده­اند؟ پادشاه تاریخنگار می-شود و بنیانگذار مفهوم حقوق بشر. چرا از چنین جامعه­ای که به ادعای پروفسور کاوه بنیانگذار حقوق بشر است حتی یک خط نوشته در مورد تاریخ خودش باقی نیست؟ چرا فردوسی نامی از هخامنشیان نمی­داند؟ چرا هیچ اثری از هیچ فرد ایرانی وجود ندارد. چرا معمارهای تخت جمشید و هنرمندانی که در آن کار می­کنند از یونان و مصر و بابل امده­اند؟ چرا خط سلسله­ایکه پادشاه بزرگ آن بنیانگذار حقوق بشر است با انقراض آن سلسله متروک می­شود؟ سایر شواهد تاریخی احتمال بر حق بودن این تز را که متن کتیبه کوروش متنی حقوق بشری است به شدت پائین آورده و نزدیک به صفر می­رساند. در این مورد در پایان این نقد به تفصیل حرف خواهم زد.

در بند پنجم نامه­اش، پروفسور کاوه این ادعای شولتز را که شاه چون در دهه 1960 گرفتاریهای سیاسی خود را داشته ترجیح داده است کتیبه کوروش را متنی حقوق بشری تفسیر کند، به یاری شواهدی چند رد می­کند. به ادعای پروفسور کاوه اینکه کوروش واضع حقوق بشر است امری بدیهی است وشواهد و مدارکی که برای رد نظر شولتز مبنی بر جعلی بودن این روایت که کوروش واضع مفهوم حقوق بشر است، ارائه می­کند. یکی از منابع او یادداشتهایی است درباره معرفی شخصیت کوروش دوم در نوشته­های یهودی و ایرانی. متن این نوشته در آدرسی که در یادداشت ذیل ارائه شده است در دسترس همگان قرار دارد.[4] در این متن اصلاً ادعا نشده است که کوروش واضع مفهوم حقوق بشر است. در این متون هم تنها به همان منابع قبلی، یعنی هرودوت و منابع دینی یهودیان ارجاع داده شده است. منابع دینی یهودی، منابع دینی هستند و منابع دینی منبع خوبی برای تاریخ نیستند. در واقع ادعاهای آنها باید توسط منابع تاریخی مورد تأیید قرار گیرد. یعنی آنها اصلاً منبع نیستند، بلکه خود موضوعی برای پژوهشهای تاریخی هستند. درباره نوشته­های افرادی مانند هرودوت و آشیلوس هم گفتم که این نوشته­ها تأویل­پذیرند و وحی منزل نمی­باشند. لذا منبع اولی که پروفسور کاوه ارائه کرده­اند اصلاً کمکی به ادعای ایشان نمی­کند. منبع دوم ایشان نیز متنی است با نام “Cyrus The “Father”, and Babylonia”.[5] در این متن هم به هیچ وجهی ادعا نشده است که کتیبه کوروش یک متن حقوق بشری است. در این متن تنها ماجرای فتح بابل ذکر شده و نویسنده آن، George G. Cameron خود در انتهای این متن گفته است که همه مدعیات او در این نوشته تنها یکی از تفاسیر ممکن از مدارک موجود است. در این متن او درباره اینکه در زمان کوروش به دلیل ساختن کانالهای آبیاری جمعیت منطقه افزایش یافته است حرف زده است، اما باز هم تکرار می­کنم که او مانند یک محقق تاریخدان بر آرای خود اصرار لجبازانه ندارد؛ برخلاف پروفسور کاوه. دلیل ساختن کانالهای آبیاری هم در این متن منحرف کردن آب رودخانه دیاله برای عبور از آن و فتح بابل بوده است. لذا این منبع هم ادعای پروفسور کاوه را ثابت نمی­کند. منبع سوم او هم یک متن است که مشخصات و آدرس آن در یادداشت ذیل آمده است.[6] در این متن به سه داستان نوشته شده در ایسلند اشاره شده است که اتفاقاً این داستانها همه از روی آثار هرودوت و یا افرادی که به آثار او مراجعه کرده­اند و نیز از روی متون مقدس یهودیان برداشت شده است که مسلماً نویسنده داستان در آنها دست برده است. نویسنده در این مقاله به این مواردی هم که شامل برخی پس و پیش کردن مراحل تاریخی داستان است اشاره دارد. اما در همین مقاله بخشهایی از یکی از این داستانها نقل شده است که اتفاقاً نشان می­دهد که ادعای پروفسور کاوه چندان قابل اعتماد نیست. در بخش چهارم این مقاله، یعنی در صفحه پنجم منبع مذکور صفات و خصوصیاتی به ایرانیان و شاه و ملکه ایرانی نسبت داده شده است که به هیچ وجهی ریشه در تاریخ فرهنگ ایران ندارند. در آنجا ادعا شده است که ایرانیان مطیع قانون هستند و اینکه حتی شاه و ملکه هم در برابر قانون با مردم مساوی هستند. من واقعاً می­پرسم که کدام منبع تاریخی این ادعای نویسندگان داستان را ثابت می­کند؟ اتفاقاً کاتوزیان به درستی نشان داده است که نه ایرانیان تابع قانون هستند و نه هیچگاه در تاریخ ایران شاه و ملکه در برابر قانون مسئولیتی داشته­اند. اصولاً پرسش من این است: کدام قانون؟ از تمام دوران هخامنشیان کدامین متن قانونی بر جای مانده است؟ هیچ. ایرانیان زمان هخامنشیان از کدام قانون اطاعت می­کرده­اند و شاه و ملکه ایرانی در برابر کدام قانون با مردم یکسان بوده­اند؟ بوضوح پیداست که روایتی که در متون داستانی ایسلندی از کوروش ارائه شده است حاوی مفاهیمی اروپایی است. در واقع شخصیت کوروش در این متون اروپاییزه شده است. جالب این است که پروفسور کاوه این متن را به عنوان یک سند در اثبات مدعای خود مبنی بر اینکه اسناد صفات داده شده به کوروش در متن هرودوت و متون مقدس یهودی یک جعل نیست ارائه شده است. امابا کمال تعجب در می­یابیم که بخصوص این مقاله عکس مقصود پروفسور کاوه را برمی­آ­ورد. نسبت دادن قانونگرایی به مردمی که در متن فرهنگشان جز فقه وجود نداشته است، آن هم فقه بسیار پیچیده و مبهم زرتشتی که تمام منابع در دسترس ما هم از این متون بعد از اسلام به نگارش در آمده­اند، بوضوح جعل کردن خصوصیاتی است که در واقع وجود نداشته­اند. نیایش کردن مردوک خدای بابلیان چرا حتماً باید به عنوان بشر دوستی کوروش و نه صرفاً یک حقه سیاسی تعبیر شود؟ من در ادامه نشان خواهم داد که بیشتر احتمال دارد که تفسیر شولتز حقیقت داشته باشد و نه ادعای پروفسور کاوه. پروفسور کاوه مدعای شولتز را که حتی ملایان ایران هم از آئین بزرگداشت کوروش مصون نمانده­اند را رد می­کند و می­گوید که اتفاقاً ملایان در صدد حذف کردن تمام تاریخ قبل از اسلام از متن کتابهای درسی ایران بوده­اند. پروفسور کاوه این برخورد شولتز را “ساده­گرایانه” و “مطلقاً غلط” تفسیر می­کنند. اما من قبلاً راجع به تشابهات بنیادین فرهنگی بین ایران کنونی و ایران قبل از اسلام حرف زده­ام و بر اساس همان مطالب گفته شده می­گویم که اتفاقاً این نگرش پروفسور کاوه است که ساده­گرایانه است. اینکه ملاها قصد حذف تاریخ را دارند، دقیقاً بر همان الگویی قرار دارد که قبل از اسلام هم رایج بود: فرهنگ حذف. مگر ساسانیان مانویان و مزدکیان را حذف نکردند؟ مگر انوشیروان وزیر خودش، بزرگمهر را به دلیل گرویدن به مسیحیت نکشت؟ ملایان هم از همان ریشه­های فرهنگی برخاسته­اند. آیا ملایان با انوشیروان تفاوت اساسی دارند؟ برخورد ملایان امروزین با بهائیان چه تفاوتی دارد با برخورد انوشیروان ساسانی با مزدکیان؟ پادشاهان ساسانی مسیحیان را نفوذی روم می­دانستند، و ملایان کنونی بهائیان را مزدور اسرائیل و آمریکا می­دانند. باز می­پرسم آیا تفاوتی ماهوی بین اندیشه ملایان و اندیشه پادشاهان ساسانی وجود دارد؟

در نهایت اینکه نقل قولی که پروفسور کاوه از توسیدیدس کرده است، مبنی بر اینکه:

داوری­های آنان بيشتر بر بنياد خواست کورکورانه بود تا مشاهدات درست. چرا که عادت انسان بر آن است که به آرزوهای بی­خيالی که در دل دارند اعتماد کنند و نه آن که با بکار بردن خرد خويش آنچه را که دوست نمی­دارند کنار بگذارند.[7]

اتفاقاً به نظر می­رسد که این پروفسور کاوه است که حاضر نیست با استفاده از خرد خود حقایق را بپذیرد. دلایل مفصلتری را در رد آرای پروفسور کاوه و همفکران ایشان در فصل بعد ارائه خواهم کرد. اینجا همینقدر به اختصار می­گویم که شکل­گیری مفهومی مانند حقوق بشر منوط به شرایطی است که در فصل بعد نشان داده­ام که این شرایط در بطن فرهنگ ایرانی غایب بوده­اند، لذا این ایده که کتیبه کوروش دوم هخامنشی حاوی متنی حقوق بشری است صرفاً یک افسانه است. مسئله­ مورد تحقیق در این میان یافتن شواهدی به نفع این ایده نیست که آیا متن کتیبه مزبور یک متن حقوق بشری هست یا نه، بلکه آنچه باید در این میان مورد تحقیق قرار گیرد این است که چرا با وجود این همه شواهد تاریخی برعلیه این ایده رایج و غلط این تز در ذهن ایرانیان دوام و بقا یافته است؟

همانطوریکه در فصل بعد نشان داده­ام مفهوم پیچیده­ای مانند حقوق بشر تنها در جامعه­ای شکل می­گیرد که در آن تفکر منطقی رواج داشته باشد و در متن آن جامعه علم هم شکل گرفته باشد. حال ببینیم که علیرغم وجود شواهد فراوان مبنی بر اینکه فرهنگ ایرانی یک فرهنگ شفاهی بوده و اصلاً مناسب رشد علم نیست چرا این تز غلط اینقدر قدرتمندانه بر ذهن انسان ایرانی تسلط یافته است تاجاییکه رضا مرادی غیاث آبادی از پذیرفتن اینگونه دروغها تعجب می­کند.[8]

در ابتدای بررسی این امر مثالی را ذکر می­کنم. چند تن از دوستان ایرانی­ام برای اینکه مرا قانع کنند که ایران باستان مهد علم بوده است و برای اینکه مرا قانع کنند که امپراتوری ساسانی امپراتوری عظیمی بوده است که از نویسندگان و هنرمندان حمایت می­کرده است به من اکیداً توصیه کردند که تاریخ ایران در زمان ساسانیان نوشته آرتور کریستن سن را بخوانم. من هم به توصیه این دوستان این کتاب را نه یک بار بلکه چند بار با دقت خواندم و در نهایت متحیر شدم از اینکه چرا دوستانم برای اثبات مدعای خود مرا به این کتاب ارجاع داده­اند. این کتاب حاوی هیچ شاهدی دال بر مدعای دوستانم نیست، بلکه برعکس ادعای من را ثابت می­کند. من قبلاً در این مورد حرف زده­ام. اکنون پرسش من این است که این دوستان محترم این کتاب را چگونه خوانده­اند که در آن نشانی از عظمت ایران باستان یافته­اند. بیاییم شیوه مواجهه ذهن ایرانی را با تاریخ خود به دقت مورد بررسی قرار دهیم.

در متن این نوشته راجع به ظلمهایی که در زمان ساسانیان به مسیحیان شده است بحث شده است. خود نویسنده این ظلمها را ناشی از تعصب مذهبی در زمان ساسانیان نمی­داند، بلکه آن را ابزاری سیاسی برای فشار آوردن به روم و یا برای مواجهه با فشار امپراتوری روم تفسیر می­کند. بر اساس این تفسیر دوستانم ادعا می­کنند که امپراتوری ساسانی در امور دینی سهل­گیر بوده است. این استدلال چند اشکال اساسی دارد. اولاً؛ فرض کنیم که چنین باشد. مقامات جمهوری اسلامی هم دلیل دشمنی خود با بهائیان را جاسوسی آنها برای آمریکا و اسرائیل تفسیر می­کنند. بین کنشها و بیان علت اینگونه اعمال و نظایر همان اعمال و تفسیر کنشهای مشابه در مورد پادشاهی ساسانیان چه تفاوتی وجود دارد؟ دوستانم در پاسخ می­گویند این واضح است که جمهوری اسلامی دروغ می­گوید. اما چه تضمینی وجود دارد که تفسیر کریستن سن درست باشد؟ اتفاقاً شواهد حاکی از این هستند که احتمال درستی تفسیر کریستن سن بسیار پائین است. در دین زرتشتی مجازات برگشت از دین مرگ بوده است و انوشیروان ساسانی هم بزرگمهر را به جرم برگشتن از دین زرتشتی و گرایش به مسیحیت به قتل رسانده است. همانطوریکه قبلاً هم گفتم دوران شکل­گیری امپراتوری ساسانی دوران رواج مسیحیت بوده است و این دین امپراتوری روم را به زانو در آورده بود. اینکه روحانیون زرتشتی در این دوران به قدرت می­رسند اتفاقاً حاکی از آن است که آنان در برابر رواج مسیحیت که جایگاه آنان را به خطر می­افکند قیام کرده­اند. در زمان ساسانیان بوده است که مانویان و مزدکیان قتل عام شدند. با هیچ معیاری نمی­توان چنین نظامی را در عرصه مذهب متسامح توصیف کرد. اما دوستانم همچنان به استدلال ضعیف آرتور کریستن سن در این زمینه می­چسبند؛ ضعیف از این نظر که با سایر شواهدی که خودش در متن کتابش به آنها اشاره کرده ناهمخوان است. برای دوستانم استدلال ضعیف کریستن سن تنها به این دلیل پذیرفتنی است که استدلال مورد دلخواه آنان است.

در متن این کتاب به هیچ اثر علمی و فلسفی در ایران اشاره نشده است. من قبلاً در این مورد بحث کرده­ام که تنها متن فلسفی باقیمانده از دوران ساسانیان که در اثر بهار به نام سبک­شناسی آمده است بسیار کودکانه بوده و به هیچ وجهی قابل مقایسه با متون فلسفی حدود 800 سال قبل از آن در آتن نیست. اما دوستانم معتقدند که تمام آثار فلسفی زمان ساسانیان را اعراب سوزانده­اند. وقتی که اعتراض می­کنم که اگر جامعه ایران واقعاً یک جامعه علمی بود حتماً ارگانهایی برای محافظت بسیاری از آنها فراهم می­آورد، اینکه محال است تمام گنجینه معرفت علمی یک سرزمین تنها در یک کتابخانه آن هم در تیسفون باشد، دوستانم در پاسخ تنها به من می­گویند که من خائن به فرهنگ ایرانی هستم. اینگونه استدلالات به نظر آنها تنها از قلم دشمن ایران و ایرانی صادر می­شود. آنها علیرغم تمام شواهد معتقدند که ایران زمان ساسانیان مهد علم و فلسفه بوده است. اگر خواننده به من اعتراض می­کند که چرا جمع کوچک دوستانم را نماینده تفکر تمام ایرانیان پنداشته­ام، در پاسخ می­گویم که ریشه­های فکری افرادی مانند میلانی و پروفسور کاوه در ایران طرفداران زیادی دارد. در ضمن واکنش ایرانیان به همین کتابی که در دست دارید خود گواهی خواهد بود بر اثبات این مدعای من.

به این طریق در متن فرهنگ ایرانی تنها با ساختن یک شبکه از باورهای غلط است که از یک باور غلط محافظت به عمل می­آید. به محض اینکه استدلال کنیم در ایران زمان هخامنشیان علم رواج نداشته است، همه فوراً اعتراض می­کنند که این ادعا غلط است و ایران زمان هخامنشیان مهد علم بوده و تمام آثار ما را اسکندر سوزانده است. زمانی که بپرسیم که اگر چنین است پس چرا اسکندر در شاهنامه فردوسی به مقام پیغمبری نایل امده است فوراً در پاسخ می­شنویم که این قسمت شاهنامه الحاقی است. تکرار می­کنم که ایرانی باورهای نادرست خود را راجع به تاریخ گذشته خود در متن سایر باورهای نادرست خود درباره تاریخ توجیه می­کند و به این طریق شبکه بسیار گسترده­ای از اسطوره­های نادرست در مورد تاریخ گذشته ایران در ذهن ایرانیان شکل می­گیرد. رویکرد ایرانیان به تاریخ مانند رویکرد یک انسان دیندار به دینش است. یک انسان دیندار هم باورهای غیر قابل توجیه خود را به یاری سایر باورهای غیر قبال توجیه خود توجیه می­کند. این نگرش بنیان نگرشهای اسطوره­ای هم هست. به این طریق انسان ایرانی به جای توجیه کردن باورهایش آنها را در متن اسطوره­های در هم پیچید­ه­ای می­پوشاند تا کسی متوجه نادرستی آنها نشود. هرگاه هم که کسی متوجه آن شد و آن را اعلان کرد فوراً برچسب دشمن می­خورد. در متن نامه خود، پروفسور کاوه در جایی برای خاموش کردن شولتز ایده وی را با ایده ناصر پورپیرار مقایسه کرده و او را ضدیهودی معرفی کرده است تا شولتز جرأت نکند که از ایده­های خود دفاع کند و برچسب فاشیست بودن بخورد. من با تمام ایده­های پورپیرار موافق نیستم، اما معتقدم که او بسیاری از حقایق را در مورد تحت جمشید به درستی بیان کرده است. شواهد او در مورد اینکه این بنا هرگز کامل نشده است و لذا نمی­تواند بوسیله اسکندر نابود شده باشد و یا به آتش کشیده شده باشد، کاملاً درست هستند. اما من تز دست داشتن یهودیان را در توطئه برعلیه ایران و جهان قبول ندارم. من معتقدم که علت سکوت ایرانیان در تمام دوره هخامنشیان تنها و تنها فرهنگ شفاهی این مردمان است. همینکه ایرانیان همواره خط خود را از دیگران به عاریه گرفته و در مدتهای مدیدی هیچ اثری هم پدید نیاورده­اند و تازه بعد از آشنایی با اعراب بود که شروع به نوشتن کرده­اند خود حاکی از فرهنگ شفاهی این مردمان است. فرهنگی که هنوز هم بر ایران سایه افکنده است. مردم ایران زیاد به خواندن و مطالعه علاقه ندارند و حتی بسیاری از جوانان ایرانی مطالعه را مایه سر درد می­دانند. با همه این احوال برخوردی که ایرانیان با آثار پورپیرار دارند تماماً متعصبانه است. هیچکس در مورد ادعاهای او تحقیق نکرده است. هیچکس استدلالات او را در مورد ناتمام ماندن بنای تخت­جمشید رد نکرده است، بلکه تنها عکس­العملی که به نوشته­های ارزشمند او صورت گرفته است فحاشی و ناسزاگویی بوده است. می­پرسم آیا مردم ایران در برابر اینگونه نویسندگان واکنشی بهتر از واکنش مسلمانان متعصب به نوشته سلمان رشدی نشان داده­اند؟ واکنش ایرانیان به منتقدان تاریخ خودشان مانند واکنش یک مسلمان متعصب به متن سلمان رشدی است.

وقتی که ادعا کردم دین در فرهنگ ایرانی ریشه­های عمیقی دارد منظورم این نبود که ایرانیان روزی چند بار نماز می­خوانند و یا به درگاه خدا عبادت می­کنند. دین آنقدر در فرهنگ ایرانی ریشه-های عمیقی دارد که رویکرد متفکران سکولاریست ایرانی به منتقد تاریخ کشورشان مانند رویکرد یک مسلمان متعصب به آیات شیطانی سلمان رشدی است.

در نهایت اینکه به نظر من بنیادگرایی اسلامی که گروههایی مانند طالبان از آن تغذیه فرهنگی می­کنند شباهتهای عمیقی با فرهنگ اصیل ایرانی دارد. در برابر این تز فقط یک نمونه از رویکرد اروپائیان به تاریخ خودشان را ذکر می­کنم. تاریخدانان برجسته آلمانی رشد نازیسم در آلمان را به عنوان یک پدیده تاریخی و اصالتاً آلمانی تفسیر می­کنند و اصلاً تلاش نمی­کنند آن را به توطئه دیگران نسبت دهند. مردم آلمان و کلاً اروپا مسئولیت تاریخی خود را در شکل­گیری فاشیسم می­پذیرند، اما مردم ایران همواره مایلند تمام ضعفهای اساسی خود را به گردن سایرین بیندازند. رویکرد اول رویکرد یک انسان بالغ است، اما رویکرد دوم رویکرد انسانی که جلوه کودک بر روان وی غالب گشته است.[9] من در این مورد در فصل بعد به تفصیل بیشتری حرف خواهم زد.

---

[1] – Michael Woods, Mary B. Woods, Seven Wonders of the Ancient Middle East, Published by Twenty-First Century Books, 2008. pg 28: “Some modern scholars have called these words the world’s first declaration of human rights.”

[2] – متن مقاله را به زبان انگلیسی در وبسیات اشپیگل و در آدرس زیر ببینید:

http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,566027,00.html

متن ترجمه فارسی را به قلم “نویدار” در آدرس زیر ببینید:

http://aghaejaze.wordpress.com/2008/07/26/منشور-حقوق-بشر-کوروش-کبیر-یاوه-یزرگ؟؟/

[3] – این متن در وبلاگ “شهربَراز” و در آدرس زیر در دسترس است:

http://shahrbaraz.blogspot.com/2008/07/blog-post_19.html

[4] – http://www.azargoshnasp.net/famous/Cyrus/cyruscharacterizationjp.pdf

[5] – http://www.azargoshnasp.net/famous/Cyrus/cyrusfatherbabylonia.pdf

[6] –  Jakob Jonsson, Cyrus The Great In Icelandic Epics: A Literary Study:

http://www.azargoshnasp.net/famous/Cyrus/cyrusislandicepic.pdf

[7] – متن نامه پروفسور کاوه فرخ به نشریه اشپیگل را در آدرسهای زیر ببینید:

متن فارسی: http://nav.sfr.fr/default.php?mac=00-1F-3A-34-1E-BD&url=http://www.google.com/

متن انگلیسی: http://nav.sfr.fr/default.php?mac=00-1F-3A-34-1E-BD&url=http://www.google.com/

[8] – http://www.rfi.fr/actufa/articles/120/article_10094.asp

[9] – خواننده در این مورد می­تواند به آثار تامس هریس با نامهای “وضعیت آخر” و “ماندن در وضعیت آخر” مراجعه کند.

http://arashdaklan.blog.com/